Γράφει ο Γιώργος B. Μονεμβασίτης
Δεν είναι δύσκολο να γράψεις ένα κείμενο για τον σημαντικότερο Έλληνα στιχουργό-ποιητή, που κατέστησε το στίχο ισοβαρή του ποιήματος.
Υπήρξε ο πρώτος – και όχι μόνον ιστορικά – ποιητής του ελληνικού τραγουδιού. Ένας πραγματικός ποιητής τραγουδιών. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση το ποιητής επιβάλλεται και με τις δυο του έννοιες: και τη λογοτεχνική, αλλά και την πρωταρχική, κατά την οποία ο ποιητής ταυτίζεται με το δημιουργό. Ουδείς αμφισβητεί ότι πάνω στους έξοχους στίχους του θεμελιώθηκε και ανδρώθηκε το σύγχρονο ελληνικό τραγούδι.
Ο ερευνητής της τραγουδοποιίας του Χατζιδάκι, του Θεοδωράκη, του Ξαρχάκου, του Μούτση, του Κηλαηδόνη, του Χάλαρη, του Χατζηνάσιου – αναφέρονται οι κυρίως ευεργετηθέντες από το στιχουργικό του οίστρο – το διαπιστώνει αμέσως. Ουδείς αμφισβητεί, επίσης, ότι χάρη σ’ αυτόν έπαψε να υποτιμάται η λογοτεχνική αξία του στίχου, αφού ο στίχος του είναι ποίηση. Και αποδυναμώθηκε, βεβαίως, η διάκριση ανάμεσα στο στίχο και την ποίηση. Την μεγάλη αλήθεια, εν προκειμένω, την είπε ο μαθητής, συνοδοιπόρος και αιώνιος συνεργάτης του Μάνος Χατζιδάκις: «Πολλοί συγκαταλέγουν τον Γκάτσο ανάμεσα σε όλους εκείνους που γράφουν στίχους. Όμως αυτός δεν έχει σχέση με τους άλλους. Ό ένας ξεκινάει από την ποίηση, οι άλλοι ξεκινάνε από τους στίχους και προσπαθούν να πλησιάσουν την ποίηση, αλλά παραμένουν στιχουργοί. Ενώ ο Γκάτσος, παρ’ όλο που στιχουργεί για να κάνει ένα τραγούδι, παραμένει πάντα ποιητής.».
Οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου υπερέχουν γιατί είναι ζυμωμένοι με ωραίο, γνήσιο ελληνικό ποιητικό λόγο. Συνδυάζεται σε αυτούς, ζηλευτά ισορροπημένα, η δημοτική ποίηση, η λαϊκή ποίηση, η λόγια ποίηση. Ο λόγος του είναι κεντημένος με την κάθε λογής απεραντοσύνη του ελληνισμού: Ιστορική απεραντοσύνη, γεωφυσική απεραντοσύνη, κοινωνική απεραντοσύνη, ερωτική απεραντοσύνη… Ταξιδεύει στη στεριά, καταδύεται στη θάλασσα. Σμίγει τη λύπη με τη χαρά, το χρωματιστό με το ασπρόμαυρο, το χειμώνα με το καλοκαίρι. Διδάσκει τον έρωτα του λόγου με τη μουσική, αλλά και της μουσικής με το λόγο. Ας μη λησμονούμε ότι όχι σπάνια έχτιζε το στίχο του σε προϋπάρχουσα μουσική. Αθέλητά του αυτός ο μεγάλος τεχνίτης του ποιητικού λόγου, δημιούργησε σχολή. Έτσι δεν ευνοήθηκαν από την ευλογία του λόγου του μόνον οι τραγουδοποιοί, αλλά και οι νεότεροι στιχουργοί.
Να λοιπόν που πραγματικά δεν είναι δύσκολο να γράψει κανείς ένα κείμενο για τον Νίκο Γκάτσο. Η ανεκτίμητη προσφορά του ανοίγει εύκολα την πόρτα της σκέψης. Δύσκολο είναι να βρεις ένα τίτλο που να την προσδιορίζει – την προσφορά – και να τον προσδιορίζει – τον στιχουργό-ποιητή. Τον αναζητάς στα τραγούδια του. Εύκολα ξεπηδούν τίτλοι: «Ήταν καμάρι της αυγής», «Τραγούδι του παλιού καιρού», «Ο κόσμος σου να είμαι εγώ», «Μια γλώσσα μια πατρίδα», «Ο ταξιδιώτης του ονείρου», «Ήσουν παιδί σαν το Χριστό». Με λίγο κόπο φράσεις από τα τραγούδια του – για ποιόν άλλο στιχουργό μπορούμε άραγε να λέμε ανενδοίαστα «τα τραγούδια του», χωρίς να νοιώθουμε ότι διαπράττουμε λάθος;: «Κάπου θα βρούμε της χαράς την αμμουδιά» (τραγούδι «Ήρθατε σαν κύματα»), «Αν πιστέψεις τη ζωή θα λυγίσουν οι θεοί» (Παραλλαγή για το τραγούδι «Παλληκάρι στα Σφακιά»), «Ελλάδα Ελλάδα μάνα του καημού» (Τραγούδι «Μάνα μου Ελλάς»), «Φύσα αεράκι φύσα με μη χαμηλώνεις ίσαμε» (Τραγούδι «Γεια σου χαρά σου Βενετιά»). Η αναζήτηση οδηγεί και στα μη μελοποιημένα του – είναι αρκετά και αυτά: «Πάντα στον κόσμο θα ‘ρχεται Παρασκευή Μεγάλη και κάποιος θα σταυρώνεται για να σωθούν οι άλλοι» (Μανιάτικος Εσπερινός, σχεδίασμα). Κι αν θελήσεις να εμβαθύνεις καταφεύγοντας στην υπερρεαλιστή ποιητή (Αμοργός) θα εντοπίσεις λυγερές κι ατσάλινες συνάμα φράσεις όπως: «Είταν του Μάη το πρόσωπο…», «Να βρεις μιαν άλλη θάλασσα μιαν άλλη απαλοσύνη», «Φτάνει ν’ ανθίσει μόνο…», «Κι αν θα διψάσεις για νερό…», «Πόσο πολύ σε αγάπησα εγώ μονάχα το ξέρω», «Χρόνια και χρόνια πάλεψα …». Γιατί ο Νίκος Γκάτσος ήταν για μιαν ακόμη φορά μοναδικός: Ήταν ο ποιητής του ενός εξαίσιου ποιήματος, και ο στιχουργός των πολλών εξαίσιων τραγουδιών.
Υ.Γ. Υπάρχει, βεβαίως, ένας ακόμη ποιητής σημαντικός ζωοδότης του σύγχρονου ελληνικού τραγουδιού, ο οποίος γεννήθηκε, βεβαιωμένα αυτός, πριν 100 χρόνια: ο Οδυσσέας Ελύτης (1911-1996). Θα μας απασχολήσει στο εγγύς μέλλον.
Ο Γιώργος Β. Μονεμβασίτης είναι κριτικός και ιστορικός Μουσικής
