Στον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Συνέσιο τον εκ Κυρήνης (370-413) τα εγχειρίδια δεν αφιερώνουν πολλές σελίδες. Το έργο του έγινε γνωστό την εποχή της Αναγέννησης, ιδιαίτερα ένα δοκίμιό του για τα όνειρα που μεταφράστηκε από τον Ficino και σχολιάστηκε από τον Cardano. Το δοκίμιο αυτό, όταν μελετήθηκε μετά τον Φρόυντ, έδειξε ότι περιέχει ορισμένα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία. Για τις διάφορες απόψεις του Συνέσιου καθώς και για την κυκλοφορία τους την εποχή της Αναγέννησης μπορούμε να βρούμε χρήσιμες πληροφορίες στο βιβλίο του loan Couliano «Έρως και μαγεία κατά την Αναγέννηση» (1987).
Όλα αυτά όμως δεν θα ήταν αρκετά για να συστήσω σ’ όλους τους αναγνώστες των σημειωμάτων μου τον ογκώδη τόμο με τα «Άπαντα» του Συνέσιου που κυκλοφόρησε από την Utet στη σειρά των Ελλήνων κλασικών που διευθύνει ο italo Lana και επιμελείται ο Antonio Garzya (η έκδοση περιέχει και το πρωτότυπο κείμενο). Το βιβλίο αυτό έφτασε στα χέρια μου την ώρα που γύριζα απ’ τον κουρέα, στον οποίο είχα πει να μου κάνει ένα καλοκαιρινό κούρεμα και να μην προσπαθήσει να καλύψει τα άδεια σημεία με θλιβερές μετατοπίσεις. Τα σημεία από τα οποία τα μαλλιά είχαν πέσει (καλά έκαναν κι έπεσαν) προτιμούσα να φαίνονται. Ποτέ δεν θα ξεχάσω πως στη διάρκεια των δύσκολων παιδικών μου χρόνων, όταν στηνόμουν μπροστά στον καθρέφτη και κοίταζα τις άφθονες τρίχες μου, που ξεκινούσαν από τη μέση του μετώπου, πόσο με στεναχωρούσε η τρωγλοδυτική μου εμφάνιση. Εξάλλου, όταν άνοιξα το βιβλίο κι άρχισα να το ξεφυλλίζω, άκουγα αφηρημένος έναν ιδιωτικό ραδιοσταθμό στον οποίο, μετά από κάθε τραγούδι, μεταδιδόταν και μια έκκληση για την σωτηρία της ανθρωπότητας από την καταστροφή της φαλάκρας.
Ο Συνέσιος λοιπόν, στα εικοσιέξη του χρόνια (όταν πιθανότατα είχε αρχίσει να χάνει τα μαλλιά του και θα πρέπει να ήταν και κάπως φιλάσθενος, μια και πέθανε στα σαραντατρία), για να απαντήσει σ’ ένα «Κόμης εγκώμιον» του Δίωνα του Χρυσόστομου (το οποίο έχει χαθεί), στρώθηκε κι έγραψε ένα «Φαλάκρας εγκώμιον». Το μικρό αυτό δοκίμιο είναι πνευματώδες, περιέχει άφθονες μυθολογικές αναφορές και είναι επηρεασμένο από το λεγόμενο «επιδεικτικό» είδος που ήταν μια ρητορική άσκηση με σκοπό να εξυμνηθεί ή να κατηγορηθεί κάποιος ή κάτι. Περιέχει, όμως, και αρκετές έξυπνες και παρήγορες απόψεις.
Ο Συνέσιος αναρωτιόταν τι κακό να είχε κάνει για να είναι τόσο αντιπαθής στις γυναίκες, μια και —κατά τον Δίωνα— όλοι οι ποιητές, όταν περιγράφουν έναν ήρωα ή έναν θεό, πρώτα πρώτα επαινούν την κόμη του αποκαλώντας την πλούσια, ξανθιά, λαμπερή, ακόμη και γλυκιά ή μυρωδάτη. Αμέσως, όμως, κάνει την ακόλουθη σκέψη: ίσως, ο φαλακρός, έχει γυμνό κεφάλι αλλά πλούσιο μυαλό. Στο κάτω κάτω, μήπως τα πολλά μαλλιά δεν είναι τυπικό γνώρισμα των ζώων; Μήπως δεν είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπου να έχει όλο και λιγότερες τρίχες, όσο απομακρύνεται από την κατάσταση του άγριου ζώου; Απ’ όλα τα ζωντανά πλάσματα ο άνθρωπος είναι το πιο έξυπνο και —κοίτα περίπτωση— το λιγότερο μαλλιαρό. Κι απ’ όλα τα ζώα το πιο χαζό είναι αυτό που έχει το πιο πυκνό και πλούσιο μαλλί, δηλαδή το πρόβατο.
Προσωρινό συμπέρασμα: «Αν είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος είναι το ιερότερο απ’ τα ζώα, τότε, απ’ όλους τους ανθρώπους που είχαν την τύχη να χάσουν σιγά σιγά τις τρίχες τους, ο φαλακρός θα πρέπει να είναι το θεϊκότερο των επιγείων». Φυσικά, δε λείπει (κι ούτε θα ήταν δυνατό) η αναφορά στο Σωκράτη, κι ακολουθεί ο συλλογισμός ότι πολλά μαλλιά έχουν τα μικρά παιδιά που δεν είναι ακόμη ολοκληρωμένοι άνθρωποι, λιγότερα οι ώριμοι ενήλικες και καθόλου οι γέροντες που όλοι τους σέβονται για τη σοφία τους. Και συνεχίζει με τα δέντρα που οι κορμοί και οι ρίζες μοιάζουν να έχουν τρίχες, ενώ τα ώριμα φρούτα είναι τελείως φαλακρά.
Οι ωραιότερες, όμως, σελίδες είναι ίσως εκείνες στις οποίες ο Συνέσιος, με νεοπλατωνική φαντασία, μελετάει τα ουράνια σώματα, τον ήλιο, το φεγγάρι και τ’ αστέρια, που μαρτυρούν το μεγαλείο της πλάσης: λαμπερά και καθαρά σαν τις μπίλιες του μπιλιάρδου, και στρογγυλά, σαν τα κεφάλια που ποτέ δε χρειάζονται το ψαλίδι του μπαρμπέρη. Και θεωρώντας την υπέρτατη κίνηση και τις τροχιές που διαγράφουν οι ουράνιες σφαίρες, ο φαλακρός πείθεται για το μεγαλείο του: «Αν δεις ένα κεφάλι τελείως γυμνό, να είσαι σίγουρος ότι μέσα του κατοικεί η νόηση και να το θεωρήσεις ναό του Θεού».
Εξάλλου, «οι αδαείς εκτιμούν την κόμη, όπως ο λαουτζίκος θαυμάζει τα εξωτερικά στοιχεία: χωράφια, σπίτια, άμαξες, όλα, όπως και τα μαλλιά, ξένα προς την φύση των κατόχων τους».
Κι επειδή ο Συνέσιος, λίγα χρόνια μετά τη συγγραφή αυτών των σελίδων, ανακηρύχθηκε επίσκοπος απ’ το λαό της Πτολεμάϊδος, τα λόγια του πρέπει να τα σκεφτούμε (ας μου επιτραπεί ο υπαινιγμός) με καθαρό μυαλό.
Ουμπέρτο Εκο – Σημειώματα
