Τα έργα που μπήκαν στο στόχαστρο της εξουσίας
«Έχουμε το φυσικό δικαίωμα να χρησιμοποιούμε τις πένες μας, όπως τις γλώσσες μας, με δική μας ευθύνη», είχε πει το 1764 ο Βολταίρος, ένας από τους πρώτους συγγραφείς που τοποθετήθηκαν στο πυρ το εξώτερο από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Κάθε χώρα παρουσιάζει τους δικούς της νόμους για το λίβελο, την βλασφημία, την αισχρολογία, ή ακόμα και την ανταρσία έναντι της εξουσίας. Η λογοκρισία συναντάται σε διάφορες μορφές από τη στιγμή που οι άνθρωποι άρχισαν να επικοινωνούν μεταξύ τους, και αναδιαμορφώνεται ανάλογα με την ηθική της κάθε εποχής.Ρεπορτάζ: Νίκη Παπάζογλου
Με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τα Ηνωμένα Έθνη υιοθέτησαν την Παγκόσμια Διακήρυξη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το άρθρο 19 της οποίας αναφέρει πως «καθένας έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, που σημαίνει το δικαίωμα να μην υφίσταται δυσμενείς συνέπειες για τις γνώμες του και το δικαίωμα να αναζητά, να παίρνει και να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες, με οποιοδήποτε μέσο έκφρασης και από όλο τον κόσμο».
Ακόμα όμως και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο σκοταδισμός, ο νέο-συντηρητισμός και ο πουριτανισμός δεν υποχώρησαν και η διάδοση ιδεών μέσω των βιβλίων κυνηγήθηκε άγρια ακόμη και στις νεότερες δεκαετίες. Οι περιπτώσεις βιβλίων που διώχθηκαν, τόσο στην Ελλάδα όσο και σ’ ολόκληρο τον κόσμο είναι εκατοντάδες. Οι λόγοι τις λογοκρισίας των συγγραφέων και των έργων τους υπήρξαν άλλοτε πολιτικοί, άλλοτε θρησκευτικοί ακόμα και οικονομικοί…
Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας
Το πρώτο μεγάλο πλήγμα που έμεινε στην ιστορία , ήταν αυτό της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Ο «ναός της γνώσης» της Αιγύπτου περιείχε μια σειρά βιβλίων που είχαν μπει στη «μαύρη λίστα» της τότε εποχής. Η πυρκαγιά και η «μετακόμιση» της Βιβλιοθήκης έμεινε ανεξιχνίαστη.
Τα «Ανάλεκτα» του Κομφούκιου
Επόμενο κρούσμα απαγόρευσης κυκλοφορίας που συναντάμε είναι τον 3ο αιώνα π. Χ. στην Κίνα, εις βάρος του φιλοσόφου Κομφούκιου. Τα «Ανάλεκτά» του, που αποτέλεσαν πρότυπο διαβίωσης για πολλές γενιές Κινέζων, κάηκαν από τον κινέζο αυτοκράτορα, το 250 π. Χ. και μαζί τους και όσοι το είχαν στην κατοχή τους…
Η Βίβλος
Το best seller όλων των εποχών, η Βίβλος, που κυκλοφορεί σήμερα σχεδόν σε όλες τις γλώσσες πουλώντας εκατομμύρια αντίτυπα, έγινε η αιτία για να ριχθεί στην πυρά ο πρώτος μεταφραστής του στην αγγλική γλώσσα, ονόματι Ταιλάντερ, με την κατηγορία του αιρετικού.
Ο Ντε Σαντ
Ο μαρκήσιος Ντε Σαντ υπέρμαχος της κοινωνικής ελευθεριότητας και ερωτικής ακολασίας, άθεος, ηδονοθήρας και αντι-κληρικαλιστής, έπεσε θύμα πολυετούς φυλάκισης από το λουδοβίκειο και βοναπαρτικό καθεστώς για τη συγγραφή διαφόρων βιβλίων του καθώς και για την απαγγελία αντιχριστιανικών στίχων. Οι πράξεις του στο κατηγορητήριο είχαν για λόγους ευπρέπειας μεταφερθεί αόριστα ως «ακραία ακολασία» και «τερατώδης βλασφημία».
Τα βιβλία που κυνήγησε η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία
Ένα τεράστιο κεφάλαιο λογοκρισίας και απαγόρευσης βιβλίων αφορά ασφαλώς και την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Το «Index Librorum Prohibitorum» (Κατάλογος Απαγορευμένων Βιβλίων) που εξέδωσε η εκκλησιαστική αρχή, για να ορίσει τα «επικίνδυνα» για την πίστη των μελών της συγγράμματα, ανανεωνόταν συνεχώς από τον 16ο ως τον 20ο αιώνα. Από πλευράς επιστημών, «ακατάλληλοι» κρίθηκαν ο Κοπέρνικος και ο Γαλιλαίος αφού οι εξωφρενικές αστρονομικές τους αναζητήσεις θεωρήθηκαν άκρως αιρετικές. Από φιλοσοφικής πλευράς, καμένες σελίδες γνώρισαν, μεταξύ άλλων, ο Ντεκάρτ, ο Ντιντερό, ο Έρασμος, ο Καντ, ο Ρουσώ και ο Βολταίρος. Απαγορευμένος λογοτέχνης για το Βατικανό υπήρξε και ο «δικός μας» Νίκος Καζαντζάκης, με τον «Τελευταίο πειρασμό», αλλά και ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ, ο Καζανόβα, ο Αλέξανδρος Δουμάς, οΟυγκώ, ο Ζολά και πολλοί ακόμα.
Ο «Τομ Σόγιερ» του Μαρκ Τουέιν
Από τους πρώτους σύγχρονους κλασσικούς συγγραφείς που βίωσε τη λογοκρισία ήταν ο Μαρκ Τουέιν που είδε τον «Τομ Σόγιερ» να εξαφανίζεται από τις βιβλιοθήκες πολλών πολιτειών με την κατηγορία πως «εξυμνούσε την παιδική ανυπακοή». Την τύχη του Τομ Σόγιερ ακολούθησαν άλλωστε και οι «Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν» που απαγορεύτηκαν ως αντιρατσιστικό βιβλίο.
Ο «Οδυσσέας» του Τζέιμς Τζόις
Από το 1918 και για 15 ολόκληρα χρόνια ο «Οδυσσέας» του Τζέιμς Τζόις ήταν απαγορευμένος στις Ηνωμένες Πολιτείες με την κατηγορία του ανήθικου. Το ίδιο ίσχυσε περίπου την ίδια περίοδο και για τις «Εξομολογήσεις» του Ζαν Ζακ Ρουσό, το οποίο απαγορεύτηκε τόσο στις ΗΠΑ όσο και στη Ρωσία.
«Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» του Λούις Κάρολ
Στις αρχές της δεκαετίας του ’30, η λέξη «απαγορευμένο» αποδόθηκε σε πολλές χώρες στο αριστούργημα του Λούις Κάρολ «Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» με πιο απίθανο λόγο αυτόν που επικαλέσθηκαν οι Κινέζοι. Θεωρούσαν αδιανόητο άνθρωποι και ζώα να μιλάνε την ίδια γλώσσα.
Εβραίοι συγγραφείς στο στόχαστρο του Χίτλερ
Μαζική και ταυτόχρονα αναμενόμενη ήταν βέβαια και η καύση βιβλίων τα χρόνια της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία. Σε φωτογραφικά ντοκουμέντα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου έχουν απαθανατιστεί εκατοντάδες οπαδοί του να στέκονται με το χέρι υψωμένο σε ναζιστικό χαιρετισμό μπροστά σε μικρούς, καιόμενους λόφους βιβλίων. Ο Αδόλφος φοβόταν τη δύναμη των ιδεών και έτσι έκαιγε τα βιβλία των Εβραίων. Για τις ανάγκες της αντι-εβραϊκής προπαγάνδας ρίχτηκε τότε στην πυρά το πνευματικό έργο των Αϊνστάιν, Μπέντζαμιν, Μπρεχτ, Κάφκα, Ένγκελς, Μαρξ και Τρότσκι.
Οι δεκαετίες του ’50 και του ’60
Στη δεκαετία του ’50 στοχοποιήθηκε και η επιστημονική φαντασία που εξ’ ορισμού άρχισε να δημιουργεί ενστάσεις, αντιδράσεις και απαγορεύσεις, ανοίγοντας ένα νέο κεφάλαιο στα απαγορευμένα βιβλία.
Στη δεκαετία του ’60 χαρακτηριζόμενο ως πορνογράφημα απαγορεύεται σε Αμερική και Μεγάλη Βρετανία το βιβλίο του Ντέιβιντ Χέρμπερτ Λόρενς, «Ο εραστής της Λαίδης Τσάτερλι», ενώ παρόμοια τύχη έχει και η «Φάνι Χιλ» του Τζον Κλέλαντ, το πρώτο βιβλίο που επισήμως έφερε πάνω του τον ορισμό «πορνογραφικό».
«Ο Έμπορος της Βενετίας» του Σαίξπηρ
Δύο δεκαετίες αργότερα, σημειώθηκε σε διάφορα σημεία του πλανήτη έξαρση των λογοκριτικών απαγορεύσεων και διώξεων. «Ο Έμπορος της Βενετίας» του Σαίξπηρ αφαιρέθηκε από όλες τις σχολικές βιβλιοθήκες στις Πολιτείες Μίσιγκαν και Νέας Υόρκης, λόγω του τρόπου με τον οποίο απεικονίζεται ο εβραίος χαρακτήρας του έργου, Σάιλοκ.
Τα κυνηγημένα βιβλία των τελευταίων δεκαετιών
Τρία χρόνια αργότερα, το 1983, απαγορεύεται για ένα χρόνο στην κομητεία Γουάιζ το «Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ», ύστερα από αίτηση ομάδας γονέων που θεωρούσαν προσβλητικές τις σεξουαλικές περιγραφές του βιβλίου. Ο Νέλσον Μαντέλα έχει δηλώσει πως, τόσο ο ίδιος όσο και πολλοί άλλοι πολιτικοί κρατούμενοι του απαρτχάιντ, αντλούσαν δύναμη από αυτό το βιβλίο για να αντέξουν στις κακουχίες. Επίσης το «1984» του Τζορτζ ΄Οργουελ απαγορεύτηκε περίπου την ίδια περίοδο με την αιτιολογία ότι περιείχε κομμουνιστική προπαγάνδα.
Ως ανήθικο χαρακτηρίστηκε και το βιβλίο «Χίλιες και μια νύχτες της Αραβίας» εν έτει 1985, στην Αίγυπτο. Κατασχέθηκαν όλα τα αντίτυπα του βιβλίου στην πόλη του Καΐρου, με την αιτιολογία πως το βιβλίο αποτελούσε «απειλή για τον ηθικό ιστό της χώρας» και ευθυνόταν για το κύμα βιασμών που σάρωνε εκείνη την εποχή το Κάιρο.
Στη Γερμανία, τη δεύτερη σε απαγορεύσεις βιβλίων χώρα της Ευρώπης -η λίστα ξεπερνάει τα 1.000- απαγορεύεται το 1987 το βιβλίο της ταινίας του Γουές Κρέιβεν «Εφιάλτης στον δρόμο με τις λεύκες».
Το 1989 απαγορεύτηκε σε δύο σχολικές περιφέρεις της Καλιφόρνια η… «Κοκκινοσκουφίτσα» διότι με τη φράση «πήγαινε κρασί και φαγητό στην άρρωστη γιαγιά της» ωθούσε τα παιδιά στη χρήση… οινοπνευματωδών ποτών! Άλλο ένα εικονογραφημένο παιδικό μυθιστόρημα που είχε απαγορευτεί άλλωστε ήταν και «Ο Γάμος του λαγού», του Γκάρθ Ουίλιαμς, γιατί «προβάλλει την επιμιξία».
Την ίδια χρονιά, ξεσπά το σκάνδαλο με τους «Σατανικούς Στίχους» του Σαλμάν Ρουσντί. Ο συγγραφέας επικηρύσσεται από τον ιρανό θρησκευτικό ηγέτη Αγιατολάχ Χομεϊνί επειδή θεωρήθηκε ότι βλασφήμησε το κοράνι με το μυθιστόρημά του. Αναγκάζεται μάλιστα να ζήσει κρυπτόμενος καθώς οι ισλαμιστές εξέδωσαν φέτφα (θρησκευτικό διάταγμα) για την δολοφονία του.
Η χώρα με τους αυστηρότερους νόμους περί λογοκρισίας στην Ευρώπης , η Ιρλανδία, απαγορεύει από το 1992, την πώληση του φωτογραφικού λευκώματος της Μαντόνα «Sex» χαρακτηρίζοντάς το ως πορνογράφημα.
Όλα τα αντίτυπα του βιβλίου «Ε for Ecstasy», που αναφέρεται στη γνωστή ναρκωτική ουσία MDMA, κατασχέθηκαν από τις τελωνειακές αρχές της Αυστραλίας το 1994. Το βιβλίο παρέμενε απαγορευμένο ως τα τέλη του 1996.
Η Κομητεία Κάρολ των ΗΠΑ το 1995 απαγορεύει την κυκλοφορία του βιβλίου της Τζιν Φριτζ «Ο γύρος του κόσμου σε εκατό χρόνια». Το βιβλίο απομακρύνεται από όλες τις σχολικές βιβλιοθήκες, επειδή σε μια παράγραφο που αναφερόταν στην πυρπόληση της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, τον 4ο αιώνα μ.Χ., περιέχεται η φράση: «Οι χριστιανοί δεν πίστευαν στην επιστημοσύνη». Την ίδια χρονιά παρόμοιας μεταχείρισης έτυχαν σε αρκετές πόλεις των ΗΠΑ βιβλία όπως το «Πορφυρό χρώμα» της Αλις Γουόκερ, το «Ανθρωποι και ποντίκια» του Τζον Στάινμπεκ.
Εξαιτίας των αιτημάτων για απόσυρση βιβλίων από βιβλιοθήκες και σχολεία, ο αριθμός τους ξεπερνά τα 1.000, ο Σύνδεσμος Αμερικανικών Βιβλιοθηκών (American Library Association-ALA), διοργανώνει κάθε χρόνο περίπου στα τέλη Σεπτεμβρίου την Εβδομάδα των Απαγορευμένων Βιβλίων με σκοπό την προώθηση της ελευθερίας στην ανάγνωση.
Η λογοκρισία βιβλίων στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα αν και δεν εμφανίζεται η ίδια συστηματική παράδοση στη λογοκρισία των βιβλίων με αυτή των αγγλοσαξονικών χωρών, των χωρών του πρώην Ανατολικού Μπλοκ, καθώς και των μουσουλμανικών χωρών και της Κίνας καταγράφονται περιπτώσεις διωγμών βιβλίων και συγγραφέων. Σε περιόδους επιβολής δικτατορικών καθεστώτων όπως στην δικτατορία του Μεταξά αλλά και στην επταετή δικτατορία των συνταγματαρχών, αρκετά ήταν τα βιβλία που μπήκαν στη μαύρη λίστα.
Αν και στην Αρχαία Αθήνα ο Αριστοφάνης με τις ελευθερόστομες κωμωδίες δεν διώχτηκε, πολλούς αιώνες μετά, υπό καθεστώς δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά, απαγορεύεται η «Λυσιστράτη» ως αντιμιλιταριστικό έργο. Η κατεξοχήν «αντιστασιακή» «Αντιγόνη» του Σοφοκλή απαγορεύεται με τη σειρά της μιας και στρέφεται ευθέως κατά της εξουσίας. Αντιπολεμικό βιβλίο που απαγορεύτηκε, θεωρήθηκε και η «Ζωή εν Τάφω» του Στρατή Μυριβήλη. Γενικότερα την περίοδο εκείνη, έργα τουΠλάτωνα, του Θουκυδίδη και του Ξενοφώντα, πολλά έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας βρίσκονται στο στόχαστρο του καθεστώτος. Ρητή ήταν άλλωστε και η διαταγή που δόθηκε ώστε να μην διδαχτεί ο «Επιτάφιος» του Περικλή στα σχολεία, για να μην εκληφθεί από τους μαθητές ως έμμεση αποδοκιμασία των μηχανισμών του κράτους. Όπως ήταν αναμενόμενο και για προφανείς λόγους, απαγορεύεται και το συνολικό έργο του Καρλ Μαρξ.
Πολλοί αριστεροί συγγραφείς άλλωστε υπέφεραν και την περίοδο 1967-1974. Μεταξύ αυτών, η αυτοεξόριστη Τατιάνα Γκρίτση-Μίλλιεξ, της οποίας χειρόγραφα βιβλίων καταστράφηκαν από τη χούντα, ο Άρης Αλεξάνδρου, ο Τίτος Πατρίκιος, η Έλλη Αλεξίου, ο Κώστας Μουρσελάς για τα έργα του «Στάση λεωφορείου» και «Το αυγό», ο Ιάκωβος Καμπανέλλης για το εμφανώς αντιδικτατορικό «Το μεγάλο μας τσίρκο».
Δεν έλειψαν και οι προσαγωγές συγγραφέων για συγκεκριμένα έργα τους που κρίθηκαν πως έχουν «άσεμνο περιεχόμενο». Ο Νίκος Κάσδαγλης δικάστηκε τον Απρίλιο του 1970 για το «άσεμνο» μυθιστόρημά του «Εγώ είμι Κύριος ο Θεός σου» και αθωώθηκε. Ομοίως αθωώθηκε και ο Μένης Κουμανταρέας που είχε οδηγηθεί στο δικαστήριο για τη συλλογή διηγημάτων του «Το αρμένισμα».
Στο μεταξύ, συντάχθηκε μία λίστα με περίπου 760 βιβλία από περίπου 200 συγγραφείς που κρίθηκαν απαγορευμένα. Μεταξύ αυτών, βιβλία του Ονόρε ντε Μπαλζάκ, των υπαρξιστών Ζαν Πολ Σαρτρ καιΣιμόν ντε Μποβουάρ, του Τολστόι, του Σαίξπηρ ,του Μπέρτολτ Μπρεχτ, του Τρότσκι,τουΧέρμπερτ Μαρκούζε και πολλών άλλων.
Στη σύγχρονη ελληνική ιστορία, νωπές παραμένουν και οι μνήμες από την καύση αντιτύπων του βιβλίου του Μίμη Ανδρουλάκη «Μ εις τη νιοστή» όπου περιγράφονται μεταξύ των άλλων υποθετικές ερωτικές εμπειρίες του Χριστού. Κατά την επίσημη παρουσίαση του βιβλίου σε βιβλιοπωλείο της συμπρωτεύουσας οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας φανατικών πιστών υπήρξαν επεισοδιακές. Πιστοί κρατώντας σταυρούς και εικόνες εκσφενδόνισαν αυγά στη βιτρίνα του βιβλιοπωλείου, έκαψαν το βιβλίο και προπηλάκισαν όσους πήραν μέρος στην εκδήλωση.
«Κάθε βιβλίο που καίγεται, φωτίζει τον κόσμο» είχε δηλώσει ο Αμερικανός λογοτέχνης του 19ου αιώνα Ραλφ Έμερσον. Φράση που επιβεβαιώνει πως συνηθέστερα η λογοκρισία ενός βιβλίου έχει τα αντίθετα αποτελέσματα. Άλλωστε πολλά από τα βιβλία με την μεγαλύτερη επίδραση βρέθηκαν κάποια στιγμή στις απαγορευμένες λίστες και οι φωτισμένοι συγγραφείς τους είδαν το έργο τους να γίνεται προσάναμμα, στον βωμό του συντηρητισμού…
