Πίσω από τα βουνά του Βιτσίου ανάμεσα στη Φλώρινα και στην Καστοριά κρύβεται ένας κόσμος ιδιαίτερος, ατμοσφαιρικός, ένα φυσικό σκηνικό όπου η ανθρώπινη ιστορία άφησε το δικό της ανεξίτηλο αποτύπωμα.
Γερή ανάβαση από τη λίμνη Ορεστειάδα της Καστοριάς θα σας φέρει στα όμορφα τοπία της κοιλάδας του Λαδοπόταμου και σττον ξεχασμένο κόσμο των Κορεστείων. Πρόκειται για μια συστάδα ορεινών οικισμών (Ανω και Κάτω Κρανιώνα, Χάλαρα, Μελάς, Μακροχώρι, Μαυρόκαµπος, Αγιος Αντώνιος, Γάβρος, Κώττας και Βατοχώρι), που απλώνονται στα όρια της κοιλάδας του Λαδοπόταμου (παλιότερα Βιστρίτσα) και παρουσιάζουν έντονο αρχιτεκτονικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον.
Το χωριό Μελάς πέρασε στην ιστορία όταν στις 13 Οκτωβρίου του 1904 οι Τούρκοι σκότωσαν, ύστερα από ειδοποίηση των Βουλγάρων, τον Μίκη Ζέζα ή -όπως είναι ευρέως γνωστός- Παύλο Μελά. Το σπίτι όπου πέρασε την τελευταία του νύχτα λειτουργεί σήμερα ως μουσείο (τηλ.: 24670 84554), ενώ λίγο έξω από το χωριό βρίσκεται το κενοτάφιο όπου έθαψαν προσωρινά το ακέφαλο σώμα του Ελληνα αξιωματικού.
Στο Νέο Οικισμό εγκαταστάθηκαν οι κάτοικοι των χωριών Κορέστεια, που εγκαταλείφθηκαν κατά τον Εμφύλιο. Σε περίπου 1χλμ. συναντάτε τα χωριά Ανω και Κάτω Κρανιώνας με τη χαρακτηριστική αρχιτεκτονική και τα σπίτια από λασπόπλινθους, καμωμένους από κοκκινόχωμα που έβαζαν σε καλούπια και στέγνωναν στον ήλιο. Οι τοίχοι στηρίζονταν σε πέτρινη θεμελιοδομή και ενισχύονταν με ενδιάμεσες ξυλοδεσιές, χωρίς εξωτερικό επίχρισμα. Αυτός ο τρόπος κατασκευής συναντάται σε όλη τη Βόρεια Ελλάδα, σε μεμονωμένα όμως κτίσματα.
Αρκετά χωριά και μικροπόλεις στην Ελλάδα έχουν διατηρήσει σπίτια χτισμένα με πλιθιές. Πουθενά, όμως, σε όλη τη χώρα δεν παρατηρείται παρόμοια συγκέντρωση πλίθινων σπιτιών όσο στην περιοχή των ορεινών Κορεστείων. Εδώ οι εικόνες είναι μοναδικές όχι μόνο για την καθολική εμφάνιση των πλίθινων σπιτιών, αλλά γιατί παρόλο που πολλά είναι ερειπωμένα, υπάρχουν και κάποια που είναι εκπληκτικά διατηρημένα.
Το εγκαταλειμένο χωριό έγινε γνωστό για τα πλίθινα σπίτια του και από την κινηματογραφική ταινία του Παντελή Βούλγαρη «Ψυχή βαθιά» που γυρίστηκε το 2009.
