Πόσο κακό είναι συγκριτικά το 2016;
Το μόνο που μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα για τη χρονιά που διανύουμε είναι πως δεν είναι μια αδιάφορη ιστορικά χρονιά. Τρομοκρατικές επιθέσεις, ιός Ζίκα, αστυνομική βία, Συρία, Ισλαμικό Κράτος, Ντόναλντ Τραμπ, η απώλεια των Prince και David Bowie και η λίστα εμπλουτίζεται διαρκώς. Είναι όμως το 2016 η χειρότερη χρονιά της ανθρώπινης Ιστορίας;
To ερώτημα αυτό έθεταν συχνά στη διάρκεια του καλοκαιριού οι χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Οι ιστορικοί πάντως δεν φαίνεται να συμφωνούν. Άλλωστε, τι σημαίνει η χειρότερη χρονιά; Χειρότερη για τους Έλληνες, τους Αμερικανούς, την ανθρωπότητα, τον πλανήτη; Και πόσο εύκολα μπορούμε να κρίνουμε μια χρονιά που δεν έχει φτάσει ακόμη στο τέλος της; Μήπως δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή στα αρνητικά γεγονότα σήμερα λόγω του τρόπου που έχει αναπτυχθεί η επικοινωνία σε παγκόσμιο επίπεδο;
Τα ερωτήματα αυτά, με τη σειρά τους, προβλημάτισαν το αμερικανικό περιοδικό Slate, που αποφάσισε να καλέσει δέκα ιστορικούς να διαλέξουν τη δική τους «χειρότερη χρονιά» της Ιστορίας και να αναλογιστούν πάνω στο «τι σημαίνει μια πραγματικά κακή χρονιά» για την ανθρωπότητα. Και εκείνοι το τόλμησαν, ορισμένοι με περισσότερο αμερικανοκεντρική προσέγγιση και άλλοι όχι. Αυτές είναι οι επιλογές τους…
72.000 π.Χ. περίπου
Υπάρχουν πολλές «κακές χρονιές» στην Ιστορία του σύμπαντος, αλλά η χειρότερη χρονιά στην ανθρώπινη Ιστορία είναι πιθανότατα εκείνη που η ανθρωπότητα ήρθε πιο κοντά στην εξαφάνιση (μέχρι στιγμής), σύμφωνα με τον David Baker, συγγραφέα του «Crash Course Big History». Το 72.000 π.Χ. περίπου, σημειώθηκε μια ηφαιστειακή υπερ-έκρηξη στο νησί της Σουμάτρα, στη σημερινή Ινδονησία.
Η έκρηξη ήταν τεράστια. Στο σημείο όπου υπήρχε ένα βουνό, υπάρχει σήμερα μια λίμνη. Η έκρηξη είχε την ισχύ 1.500.000 βομβών της Χιροσίμα. Βράχοι και μάγμα εκτοξεύτηκαν σε τεράστιες αποστάσεις και ένα στρώμα ηφαιστειακή σκόνης περίπου 15 εκατοστών εγκαταστάθηκε στην Ασία, ενώ ίχνη της βρέθηκαν ακόμη και στην ανατολική Αφρική. Ο ουρανός σκοτείνιασε και η θερμοκρασία του πλανήτη έπεσε.
Κάτι ανάλογο με έναν πυρηνικό χειμώνα άρχισε την χρονιά εκείνη και διήρκεσε για πολλές ακόμα. Οι πηγές τροφίμων εξαντλήθηκαν και οι αναλύσεις DNA έδειξαν πως ο ανθρώπινος πληθυσμός μειώθηκε μεταξύ 3.000 και 10.000 ανθρώπων.
1348
Οι άνθρωποι μιλούν για το 2016 ως μια ιδιαίτερα καταστροφική χρονιά, αλλά για έναν ιστορικό, δεν υπάρχει τίποτα το νέο στις διαμάχες ανθρώπων για την εξουσία ή σε άχρηστους ηγέτες με κακές ιδέες που καταφέρνουν να κερδίζουν τη στήριξη μεγάλης μερίδας του κόσμου, σημειώνει ο Peter Frankopan, συγγραφέας του βιβλίου «The Silk Roads: A New History of the World».
Σύμφωνα με τον ίδιο, όλη αυτή η αναταραχή που ζει ο κόσμος μας σήμερα δεν συγκρίνεται με το 1348, χρονιά του Μαύρου Θανάτου. Η πανούκλα εξαπλώθηκε γρήγορα και σε διάστημα 18 μηνών σκότωσε τουλάχιστον το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης. «Οι ελπίδες μας για το μέλλον έχουν θαφτεί δίπλα στους φίλους μας», λεγόταν χαρακτηριστικά την εποχή εκείνη, αφού για πολλούς φαινόταν πως η ανθρωπότητα πλησίαζε στο τέλος. Ένας συγγραφέας στη Δαμασκό κατέγραψε πως η επιδημία «έκατσε σαν βασιλιάς στον θρόνο και ανέλαβε την εξουσία», ενώ, σύμφωνα με τον ιστορικό, σκυλιά ξέσκιζαν τα πτώματα που κείτονταν στους δρόμους χωρίς να έχουν θαφτεί.
«Αυτό νομίζω, είναι το πώς θα έμοιαζε η κόλαση στη Γη και προτιμώ να είμαι ζωντανός το 2016 και όχι το 1348», σημειώνει.
1492
Θα μπορούσαμε να μετρήσουμε τη «χειρότερη χρονιά στην ανθρώπινη Ιστορία» με βάση κάποιο μέγεθος των ανθρώπινων δεινών; Από τον αριθμό των νεκρών; Από τη γεωγραφική έκταση της αθλιότητας; Όλοι αυτοί οι δείκτες μπορούν να δώσουν υποψήφιους. Για εμένα, πάντως, η χειρότερη χρονιά στην Ιστορία θα έπρεπε να είναι το ξεκίνημα μια παγκόσμιας ιστορικής διαδικασίας, που μόλις άρχισε, πρόσφερε ελάχιστη δυνατότητα αντιστροφής της. Δίνω την ψήφο μου στο 1492, λέει ο Peter Shulman, συγγραφέας του «Coal and Empire: The Birth of Energy Security in Industrial America».
Τη χρονιά εκείνη, οι καθολικοί μονάρχες Φερδινάνδος και Ισαβέλλα είχαν μόλις ολοκληρώσει την κατάκτηση της Γρανάδα. Μέσα σε λίγα χρόνια, οι σχεδόν 500.000 μουσουλμάνοι κάτοικοι της περιοχής θα σκοτώνονταν, προσηλυτίζονταν, μετατρέπονταν σε σκλάβοι ή θα εξορίζονταν. Το βασίλειο εξόρισε και τον εβραϊκό του πληθυσμό, που κατοικούσε στα μέρη αυτά από τα ρωμαϊκά χρόνια, ανοίγοντας τον δρόμο για παρόμοιες διώξεις και εξορίες που θα ακολουθούσαν στη συνέχεια. Οι ισπανικές αυτές ενέργειες βοήθησαν στην εδραίωση της ιδέας μια γεωγραφικά διακριτής «χριστιανικής Ευρώπης».
Το πιο αξιοσημείωτο γεγονός της χρονιάς εκείνης, ωστόσο, ήταν το πρώτο ταξίδι του Χριστόφορου Κολόμβου στην Αμερική. Ο Κολόμβος δεν ήταν ο πρώτος που θα έφτανε στη μεγάλη ήπειρο, αλλά τα ταξίδια του ήταν τα πρώτα που έγιναν ευρέως γνωστά. Το αποτέλεσμα ήταν η Ισπανία και οι αντίπαλες σε αυτή δυνάμεις να δώσουν μεγαλύτερη βαρύτητα στον εμπορικό και εδαφικό ανταγωνισμό τους.
Μέχρι τις αρχές του 16ου αιώνα, οι ασθένειες του Παλιού Κόσμου έκαναν το πέρασμά τους και στην Αμερική, αρχίζοντας με μια σειρά επιδημιών που τελικά οδήγησαν στον αποδεκατισμό του αυτόχθονου πληθυσμού μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Αλλά και η στροφή των Ευρωπαίων στην Αφρική για νέες πηγές εργατικού δυναμικού με τη μορφή της δουλείας. Λίγα χρόνια της ανθρώπινης Ιστορίας κουβαλούν ένα τέτοιο φορτίο καταστροφικών συνεπειών.
1836
Η δεκαετία του 1830, αν όχι ακριβώς το 1836, αντιπροσωπεύει την κορύφωση του εμπορίου των σκλάβων, με περισσότερο από ένα εκατομμύριο ανθρώπους που στερούνταν την ελευθερία τους να οδηγούνται στη Δύση για να εργαστούν σε χωράφια που λίγα μόλις χρόνια πριν ανήκαν σε αυτόχθονες πληθυσμούς. Στο Κογκρέσο, οι πολιτικοί που τάσσονταν υπέρ της δουλείας αρνούνταν να ακούσουν οποιαδήποτε φωνή που αντιμάχονταν τις απόψεις τους, περνώντας τον πρώτο σχετικό νόμο τον Μάιο του 1836, σημειώνει ο συγγραφέας του βιβλίου «West of the Revolution: An Uncommon History of 1776 (Norton, 2014)», Claudio Saunt.
Για τον ιστορικό, η χρονιά αυτή σηματοδοτεί μια τη σκοτεινότερη κληρονομιά του αμερικανικού έθνους: τον ρατσισμό και τον ριψοκίνδυνο καπιταλισμό.
1837
Η ψήφος του Joshua Rothman, συγγραφέα του «Flush Times and Fever Dreams: A Story of Capitalism and Slavery in the Age of Jackson» πάει στη χρονιά που ακολουθεί το 1836, «κυρίως διότι ήταν απαίσια για οποιονδήποτε στις ΗΠΑ». Ο Άντριου Τζάκσον είχε φύγει από την εξουσία και, παρότι ο Μάρτιν Βαν Μπιούρεν είχε εκλεγεί για να τον αντικαταστήσει χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία, μέσα σε λίγους μήνες από την ανάληψη της εξουσίες η χώρα βρισκόταν αντιμέτωπη με την χειρότερη οικονομική ύφεση που είχε δει μέχρι τότε. Ο πανικός του 1837 ήταν καταστροφικός.
Οι οικονομικές προοπτικές εκατομμυρίων λευκών πολιτών ισοπεδώθηκαν και ο πανικός επηρέασε σημαντικά και τις ζωές των μαύρων, οι οποίοι πωλούνταν μαζικά, συχνά με έκπτωση, σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να αποπληρωθούν τα χρέη.
1876
Το 1876 ήταν η χειρότερη χρονιά για τον Jon T. Coleman, συγγραφέα του «Here Lies Hugh Glass: A Mountain Man, a Bear, and the Rise of the American Nation». Η εκλογική μάχη της χρονιάς εκείνης αποτέλεσε την αρχή για τον τερματισμό της ελπιδοφόρας περιόδου που είναι γνωστή ως Ανοικοδόμηση. Θα είχε επιλέξει τη χρονιά με τις μεγαλύτερες απώλειες στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, αλλά η αποτυχία της υποστήριξης της φυλετικής ισότητας στον Νότο μετά τη θυσία τόσων πολλών ανθρώπινων ζωών μοιάζει πολύ πιο τραγική.
1877
Ως ιστορικός, είμαι επιφυλακτικός απέναντι στο #worstyearever (χειρότερη χρονιά ποτέ), το οποίο φυσικά μπορεί να εξαρτάται από τις προσωπικές δυστυχίες κάποιου ή από παγκόσμια ιστορικά καταστροφικά γεγονότα. Μία έρευνα που έγινε μέσω Twitter, ανακήρυξε το 2016 ως τη χειρότερη χρονιά του 21ου αιώνα μέχρι στιγμής. Υποθέτω ότι η νίκη αυτή έχει να κάνει με τις ατελείωτες τρομοκρατικές επιθέσεις σε όλο τον κόσμο και με μια σειρά από άλλα σοβαρά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα. Αν ο Ντόναλντ Τραμπ κερδίσει τις εκλογές, το 2016 μπορεί να γίνει ο αδιαμφισβήτητος νικητής μέχρι το τέλος του αιώνα, παρατηρεί η Manisha Sinha, συγγραφέας του «The Slave’s Cause: A History of Abolition».
Αλλά πριν από αυτό το κατακλυσμιαίο -ευελπιστώ- μη-γεγονός, υπάρχουν μια σειρά από πραγματικά κακές χρονιές της Ιστορίας: ίσως η χρονιά του Μαύρου Θανάτου στην Ευρώπη, η πείνα σε Ασία και Αφρική, η εξόντωση αυτόχθονων πληθυσμών στην Αμερική, η δουλεία, η άνοδος του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού, ο Χίτλερ;
Ένας ιστορικός του 19ου αιώνα με ειδίκευση στις ΗΠΑ θα διάλεγε ίσως το 1877, τη χρονιά που η Ανοικοδόμηση ανατράπηκε και έμεινε πίσω για περισσότερα από 100 χρόνια η δημιουργία μιας διαφυλετικής δημοκρατίας. Τα σημερινά μας δεινά έχουν μεγάλη σχέση με εκείνη τη μοιραία χρονιά.
1919
Η Αμερική είχε κερδίσει τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά είχε χάσει την ειρήνη, παρατηρεί ο Kevin Kruse, που έχει γράψει το βιβλίο «One Nation Under God: How Corporate America Invented Christian America». Μια απομονωτική Γερουσία αρνήθηκε να επικυρώσει τη συμμετοχή των ΗΠΑ στην Κοινωνία των Εθνών, ενώ ο πρόεδρος Ουίλσον υπέστη ένα εγκεφαλικό επεισόδιο. Στο μεταξύ, ο πληθωρισμός έφτανε στα ύψη και η ανεργία άγγιξε το 20%. Μια επιδημία σκότωσε μισό εκατομμύριο Αμερικανούς.
Η 18η τροποποίηση εισήγαγε την Ποτοαπαγόρευση και μια δεκαετία ανομίας. Βεβαίως και το «ματωμένο καλοκαίρι του 1919» με τις εξεγέρσεις σε πολλές πόλεις της χώρας. Το φθινόπωρο ακολούθησαν οι μαζικές απεργίες, που σήμαναν συναγερμό ότι οι ΗΠΑ βρίσκονταν αντιμέτωπες με μια επανάσταση αντίστοιχη των Μπολσεβίκων. Ο φόβος μετατράπηκε σε πανικό και ακολούθησε μια σειρά από εφόδους και συλλήψεις ύποπτων αναρχικών και κομμουνιστών που μετατράπηκε στη μεγαλύτερη παραβίαση των πολιτικών ελευθεριών για μισό αιώνα.
Πολιτικό χάος, κοινωνική αναταραχή, οικονομικές καταστροφές, επιδημίες, αιματηρές εξεγέρσεις, γιγάντιες απεργίες και βίαιες κυβερνητικές πολιτικές. Το 1919 εξασφαλίζει σίγουρα μια ισχυρή υποψηφιότητα…
1943
Σε έναν κόσμο σε πόλεμο, το 1943 σίγουρα ξεχωρίζει. Το Ολοκαύτωμα, οι Ναζί… Τα νέα των θηριωδιών κυκλοφόρησαν παγκοσμίως, αλλά οι Σύμμαχοι στερούνταν της πολιτικής βούλησης και της στρατιωτικής ικανότητας να σώσουν τους Εβραίους της Ευρώπης.
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος οδήγησε και σε μια αύξηση των εξαγωγών τροφίμων από τη βρετανική Ινδία προκειμένου να τραφούν οι βρετανοί στρατιώτες και πολίτες, γεγονός που οδήγησε σε απίστευτη έλλειψη τροφής στην επαρχία της Βεγγάλης, με αποτέλεσμα να πεθάνουν περίπου 3.000.000 άνθρωποι.
Στις ΗΠΑ, οι φυλετική βία μαινόταν σε όλη τη χώρα. Διαλέγω το 1943, όχι απλώς επειδή άσχημα πράγματα συνέβησαν, αλλά και γιατί αυτές οι ιστορίες είναι μια θλιβερή πραγματικότητα που αποδεικνύει την ανικανότητα των ανθρώπων να σταματήσουν ή να αποτρέψουν την ωμότητα, τονίζει ο συγγραφέας του «Why Busing Failed: Race, Media, and the National Resistance to School Desegregation», Matt Delmont.
1968
Η Susan Strasser, συγγραφέας του «Satisfaction Guaranteed: The Making of the American Mass Market» επιλέγει το 1968. Η δολοφονίες του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και του Ρόμπερτ Κένεντι, η αναταραχή σε πολλές αμερικανικές πόλεις, η εισβολή στην Τσεχοσλοβακία μετά την Άνοιξη της Πράγας, το αποτέλεσμα της φοιτητικής εξέγερσης στο Παρίσι… Α, και η εκλογή του Ρίτσαρντ Νίξον! Κι όλα αυτά με φόντο τα καθημερινά νέα για τη φρίκη στο Βιετνάμ.
Κι ενώ σήμερα τα social media έχουν τον δικό τους τρόπο να μας κάνουν να αντιλαμβανόμαστε τα πάντα αμέσως, έτσι και τότε, όταν υπήρχαν μόνο τρία κανάλια, όλοι παρακολουθούσαν τον θάνατο και την καταστροφή ενώ έτρωγαν παράλληλα και το δείπνο τους.
2003
Η ψήφος του Matthew Pratt Guterl, συγγραφέα του «Seeing Race in Modern America», πάει στο 2003, λαμβάνοντας υπόψη τις μακροχρόνιες συνέπειες του έτους αυτού στη δημοκρατία. Τον Φεβρουάριου εκείνου του χρόνου, η διακυβέρνηση Μπους και οι σύμμαχοί της ετοιμάστηκαν για πόλεμο, απόφαση που κινητοποίησε ολόκληρες πόλεις σε όλο τον κόσμο, με αποτέλεσμα να δούμε τη μεγαλύτερη παγκόσμια κινητοποίηση για την ειρήνη στην παγκόσμια Ιστορία. Στο Μανχάταν, περισσότεροι από 100.000 διαδηλωτές βγήκαν στους δρόμους. Στις ευρωπαϊκές πόλεις οι διαδηλώσεις ήταν ακόμη πιο μαζικές.
Τα αμερικανικά μίντια μετά βίας κάλυψαν το γεγονός. Η αποτυχία τους να καλύψουν τις κινητοποιήσεις και να αμφισβητήσουν τη διακυβέρνηση Μπους για τα ψέματα και τις μισές αλήθειες που χρησιμοποιήθηκαν για να εκλογικευτεί ο πόλεμος, ήταν καταστροφική.
Ο πόλεμος εξελίχθηκε όπως είχε σχεδιαστεί. Και ο τρομερός κόσμος στον οποίο ζούμε σήμερα είναι το αποτέλεσμα.
