Μπορεί η τέχνη της performance να μην είναι κάτι καινούριο, μιας που αποτελεί γνώρισμα της αβάν-γκαρντ ήδη από το 1910, πρόκειται όμως σίγουρα για κάτι ‘ζωντανό’.
Με επίκεντρο το σώμα του καλλιτέχνη, είχε αρχικά ονομαστεί ‘Body art’, ή αλλιώς ‘Τέχνη του σώματος’, και αποτέλεσε το μέσο στο οποίο, ειδικά κατά την διάρκεια του 20ού αιώνα, στρέφονταν οι καλλιτέχνες όταν απογοητεύονταν από άλλες πιο συμβατικές μορφές τέχνης, όπως η ζωγραφική και η γλυπτική.
Με επίκεντρο το σώμα της δουλεύει από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 και η καλλιτέχνιδα Μαρίνα Αμπράμοβιτς, η οποία έχει συμβάλλει καθοριστικά στη διαμόρφωση της τέχνης της performance, έχει αναφερθεί στον εαυτό της και ως “η γιαγιά της performance”, ενώ, για κληρονομιά, δημιούργησε το 2012 το Marina Abramovic Institute for the Preservation of Performance Art (MAI) στη Νέα Υόρκη.
Στην performance στράφηκε και ο καλλιτέχνης Αλέξανδρος Μιχαήλ, ολοκληρώνοντας τις σπουδές του, και χαράζοντας έπειτα μία πολλά υποσχόμενη επαγγελματική πορεία, στο Λονδίνο. Πλέον, βασίζεται στην Ελλάδα όπου τον γνωρίσαμε και τον αγαπήσαμε μέσα από performances όπως ‘Σώμα σε 64 κινήσεις’ (για το οποίο έχουμε γράψει εδώ) και ‘Κομμάτι για 2’, ενώ είναι ένας από τους 24 Έλληνες καλλιτέχνες που επιλέχθηκαν για να παρουσιάσει μία δική του performance στο πρότζεκτ AS ONE που πραγματοποιήθηκε σε συνδιοργάνωση του οργανισμού NEON και του MAI στο Μουσείο Μπενάκη μεταξύ 10 Μαρτίου και 24 Απριλίου.
Με αφορμή τη συμμετοχή του Αλέξανδρου Μιχαήλ στο εν λόγω πρότζεκτ, ξεκινήσαμε τον περασμένο Απρίλιο να αλληλογραφούμε ηλεκτρονικά μαζί του. Μιας που τέσσερα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά της ‘ζωντάνιας’ μίας performance είναι ο χρόνος, ο χώρος, το σώμα του καλλιτέχνη και η σχέση του με το κοινό, θελήσαμε να μάθουμε για όλα.
11.04.16, 23.00, Αποστολέας: Ιωάννα Μανέτα
Αλέξανδρε,
Κατ’αρχήν τι ακριβώς έκανες στο AS ONE των ΝΕΟΝ και MAI?
12.04.16, 00.07, Αποστολέας: Αλέξανδρος Μιχαήλ
Ήμουν ένας από τους 24 Έλληνες καλλιτέχνες που επιλέχθηκαν για να παρουσιάσουν δουλειά τους στο AS ONE. Κάθε ένας από εμάς κλήθηκε να προτείνει μια performance. Εγώ παρουσίασα το ‘Η Αιώνια Φωτιά Που Μέσα Τους Καίει Και Τους Φωτίζει’, όπου για έξι συνεχόμενες ημέρες, επί οκτώ ώρες την ημέρα, κουβαλούσα σάκους με άμμο από τη μία μεριά του δωματίου στην άλλη. Μια φαινομενικά άσκοπη και επαναλαμβανόμενη δράση που έθετε σε δοκιμασία τα όρια της σωματικής αλλά και της ψυχικής μου αντοχής.
12.04.16, 11.05, Απ.: ΙΜ
Ποια είναι η αιώνια φωτιά και ποιους καίει και φωτίζει;
12.04.16, 14.00, Απ.: ΑΜ
Στη Θεία Κωμωδία (από όπου και ο τίτλος) είναι το αιώνιο πυρ που καίει και φωτίζει τις πόλεις της κολάσεως. Είναι η καθαρτήριος και τιμωρός φωτιά της χριστιανικής μυθολογίας. Για μένα όμως είναι το “αείζωον πυρ” του Ηράκλειτου. Η φωτιά του Προμηθέα που κρατάει ζωντανό το ανθρώπινο πνεύμα, η επιθυμία για γνώση, η ανάγκη για νόημα.
Αν συμφωνήσουμε με τον Καμύ (‘Ο μύθος του Σίσυφου’) ότι η ύπαρξη (η δική μας αλλά και των πάντων) είναι τυχαία και παράλογη, τότε το μεγαλύτερο διακύβευμα της ζωής μας είναι να επινοήσουμε, ή να επινοούμε διαρκώς, ένα νόημα προκειμένου να συνεχίσουμε να υπάρχουμε. Το ανθρώπινο πνεύμα δεν αντέχει τη ματαιότητα.
Η επιστήμη, η θρησκεία, η μυθολογία, ο ανθρώπινος πολιτισμός, οι σχέσεις και οι ελπίδες μας δεν είναι παρά οργανωμένες απόπειρες οργάνωσης, κατανόησης, εξήγησης και νοηματικής επένδυσης του κόσμου. Η αιώνια φωτιά λοιπόν είναι το όπλο του ανθρώπου ενάντια στο σκοτάδι (της ματαιότητας) της ύπαρξης. Είναι η επιθυμία του για νόημα που μέσα του καίει και τον φωτίζει.
04.05.16, 22.07, Απ.: ΙΜ
Πώς πέρασαν για σένα αυτά τα έξι οκτάωρα; Με τι ψυχολογία/σκεπτικό ξεκίνησες και τι άλλαξε-αν άλλαξε κάτι-κατά την έκβαση του δρώμενου;
05.05.16, 10.31, Απ.: ΑΜ
Ήταν μια πολύ ιδιαίτερη εμπειρία και δεν είχε καμία σχέση με οτιδήποτε φανταζόμουν εκ των προτέρων. Κάθε στιγμή ήταν διαφορετική. Η performance ήταν για μένα μια τελετουργία μεταμόρφωσης.
Ξεκίνησα σχεδόν ηρωικά. Τις πρώτες μέρες προσπαθούσα να σηκώσω όσο το δυνατό περισσότερα σακιά. Αλλά, σύντομα, άρχισα να διαισθάνομαι ότι, πρώτον, δεν ήταν αυτός ο σκοπός και, δεύτερον, ότι αν συνέχιζα έτσι δε θα έφτανα μέχρι την έκτη μέρα.
Σταδιακά άρχισα να μπαίνω σε μια τελετουργία αποδοχής. Να αποδέχομαι το μάταιο, να αποδέχομαι ότι δεν είμαι ήρωας. Να αποδέχομαι τα φυσικά μου όρια. Να αποδέχομαι το βάρος. Δεν ήταν μια ευθύγραμμη πορεία. Είχα εκρήξεις θυμού. Έπαιρνα σακιά και τα πετούσα, τα έσκιζα και σκόρπιζα την άμμο επιδεικτικά. Σαν να έλεγα “Όχι δε θα με νικήσεις εσύ εμένα, θα σου δείξω εγώ τι μπορώ να κάνω, έχω προσωπικότητα εγώ”. Όσο πιο πολύ ξεσπούσα τόσο πιο πολύ εξαντλούμουν και κατέρρεα.
Υπήρχαν φορές που δε μπορούσα να σηκωθώ από το πάτωμα. Και μετά, δεν ξέρω πώς, έβρισκα τη δύναμη ή το κουράγιο να συνεχίσω, γιατί έπρεπε να συνεχίσω. Ηττημένος, ταπεινωμένος έπρεπε να συνεχίσω. Έβαζα διαρκώς μικρούς στόχους, και τους πετύχαινα. Αυτή ήταν η τακτική μου απέναντι στο μάταιο. Έπρεπε να βρίσκω νόημα σε αυτό που συνέβαινε προκειμένου να το αντέξω.
Στο τέλος βρήκα μια απίστευτη ηρεμία. Το κάθε σακί ζύγιζε πλέον λιγότερο. Όταν τελείωσαν οι έξι μέρες ήμουν κάτι πολύ μεγαλύτερο από τον εαυτό μου.
05.05.16, 17.21, Απ.: ΙΜ
Συγκινήθηκα με την απάντησή σου!
Η ηρεμία που αναφέρεις, αλλά και η αίσθηση ότι το βάρος ήταν μικρότερο στο τέλος, με τι πιστεύεις ότι έχουν να κάνουν;
07.05.16, 12.10, Απ.: ΑΜ
Στη συνάντηση με τους καλλιτέχνες, μετά την πρώτη μου μέρα, όταν ήρθε η σειρά μου για feedback, η Μαρίνα Αμπράμοβιτς με κοίταξε σιωπηλή για λίγη ώρα και μετά είπε: “Ξέρεις, αυτό που κάνεις είναι τελείως μάταιο”. Και μετά από μία παύση: “Η σωματική και πνευματική καταπόνηση σε μια μάταιη, επαναλαμβανόμενη δράση είναι πρακτική των Σούφι”.
Μετά από αυτήν τη διαπίστωση έκανε μια μεγάλη παύση, με κοίταξε έντονα στα μάτια και συνέχισε: “Ας δούμε τι θα συμβεί την τρίτη μέρα”. Εκείνη τη στιγμή δεν κατάλαβα τι εννοούσε, αλλά δεν της ζήτησα να μου εξηγήσει. Προς το τέλος της δεύτερης μέρας, όμως, κάτι είχε αρχίσει ήδη να αλλάζει οριστικά. Κάτι μέσα μου έπαιρνε σώμα. Τα σακιά, η επαναλαμβανόμενη δράση, το βάρος, η κόπωση άνοιγαν δρόμο προς μία πνευματική χειραφέτηση, ανάταση ή ολοκλήρωση. Άρχισα να μπαίνω σε μια ήπια κατάσταση trance. Κάτι με τραβούσε μπροστά.
Την τρίτη μέρα βρέθηκα για πολλή ώρα να κινούμαι στο χώρο σε τροχιά γύρω από ένα φανταστικό κέντρο έλξης, σαν να κατεβαίνω μια σπειροειδή σκάλα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είχα μια κοσμικού τύπου ‘θρησκευτική’ εμπειρία που με οδηγούσε στη σύνδεση όχι με μία υπερβατική – θεϊκή ουσία, αλλά με τον ίδιο μου τον εαυτό.
Αυτή η ‘κάθοδος’ συνεχίστηκε μέχρι το τέλος, βαθαίνοντας ολοένα. Η σύνδεση με αυτό το ‘υπερβατικό’ και αχαρτογράφητο κέντρο μέσα μου ήταν πηγή ισορροπίας, δύναμης και ηρεμίας. Σε αυτήν τη σύνδεση, νομίζω, οφείλεται και η διαφορετική αίσθηση του αντικειμενικά ίδιου με πριν βάρους, καθώς και η αίσθηση ότι ήμουν κάτι πολύ μεγαλύτερο από ‘εμένα τον ίδιο’, από τον ‘καθημερινό μου εαυτό’.
07.05.16, 12.33, Απ.: ΙΜ
Η σύνδεσή σου με το κοινό ποια ήταν; Τι έλαβες, τι αισθάνεσαι ότι τους έδωσες και πώς επηρέασαν-αν επηρέασαν-το έργο σου;
07.05.16, 20.40, Απ.: ΑΜ
Η παρουσία του κοινού με βοηθούσε να υπερβαίνω τα όρια μου και να βρίσκω δύναμη να συνεχίζω. Αισθανόμουν ότι, αφού βρίσκονται εδώ, πρέπει να τους δώσω ό, τι καλύτερο μπορώ. Από αυτήν την άποψη το κοινό καθόρισε την ίδια την performance και τη δική μου πορεία μέσα σε αυτήν.
Δεν είχα απευθείας επαφή μαζί τους, γιατί ήθελα η δράση να συμβαίνει σε απομόνωση, σε ένα αυτόνομο σύμπαν, αλλά ένιωθα την παρουσία τους. Κάποιοι κάθονταν πολλή ώρα μαζί μου. Διακριτικά. Αμίλητοι. Όπως καθόμαστε επισκέπτες στο κρεβάτι του νοσοκομείου ενός αρρώστου που κοιμάται ή όπως ξενυχτάμε τους νεκρούς. Κάποιοι έρχονταν ξανά και ξανά.
Πάρα πολλοί ρωτούσαν το προσωπικό του μουσείου αν μπορούν να έρθουν να με βοηθήσουν, κάποιοι κλαίγανε, κάποιοι ενθουσιάζονταν, τους συνέπαιρνε όλη αυτή η προσπάθεια, τους συγκινούσε η κατάρρευση μου, συνέπασχαν. Έβλεπαν σε αυτό που έκανα τον εαυτό τους. Ο αγώνας ενάντια στη βαρύτητα μάς είναι πολύ οικείος.
Πολλοί βέβαια πήγαιναν κατευθείαν να διαβάσουν την περιγραφή της performance και φεύγανε χωρίς να σταθούν καν να δουν τι συμβαίνει ή στέκονταν στην κυριολεξία για 3 δευτερόλεπτα και φεύγανε. Κι αυτοί ακόμα επηρέασαν την performance. Στην αρχή μου προκαλούσαν άγχος, μετά με θύμωναν. Αλλά στο τέλος τους αποδέχθηκα και αυτούς. Δεν μπορείς να προσφέρεις και πολλά σε κάποιον που δεν είναι πρόθυμος να πάρει.
10.05.16, 01.04, Απ.: ΙΜ
Τι πιστεύεις ότι μπορούμε να μάθουμε από αυτό σε σχέση με αυτό που βίωσες κι εσύ, όσον αφορά, δηλαδή, το ταξίδι όλων προς μία βαθύτερη σύνδεση με τον εαυτό μας;
20.05.16, 20.26, Απ.: ΑΜ
Μετά από όλες αυτές τις μέρες και τις άπειρες απόπειρες να απαντήσω, σου απαντώ το εξής:
Έχω την αίσθηση ότι συνήθως ζούμε τις ζωές μας αποφεύγοντας ακριβώς να κάνουμε αυτή τη βαθύτερη σύνδεση στην οποία αναφέρεσαι.
09.06.16, 07.27, Απ.: ΙΜ
Και, τέλος, θέλω να ρωτήσω, μπορεί η τέχνη της performamce, κατά την άποψη σου, να μας βοηθήσει γενικότερα να κάνουμε τέτοιες βαθύτερες συνδέσεις στη καθημερινή μας ζωή; Αν ναι, με ποιο τρόπο; Αν όχι, ποιες συνθήκες θα ευνοούσαν κάτι τέτοιο;
16.06.16, 16.35, Απ.: ΑΜ
Ασφαλώς και μπορεί να το κάνει, δημιουργώντας χώρο και χρόνο για τον αποδέκτη. Αυτός όμως, πιστεύω, είναι και ο ρόλος της τέχνης γενικότερα. Όχι μόνο της performance. Να μας προσφέρει εμπειρίες που μας επιτρέπουν να συνδεθούμε με τον εαυτό μας και με τον κόσμο με έναν καινούριο τρόπο, να κοιτάξουμε τα πράγματα από άλλη οπτική γωνία, να συνδέσουμε αυτά που με την κοινή λογική δείχνουν ασύνδετα, να παράξουμε καινούριες εικόνες του μέσα και έξω κόσμου, καινούρια νοήματα.
Video credits: Commissioned and produced by NEON + MAI, Alexandros Michail, The Eternal Fire Which Lights Them Up Inside and Makes Them Glow, on the occasion of AS ONE, Benaki Museum, Athens, 10 March – 24 April 2016, Filming Tokomburu, Production Inkas Film Productions
Featured image credits:Commissioned and produced by NEON + MAI, Alexandros Michail, The Eternal Fire Which Lights Them Up Inside and Makes Them Glow, on the occasion of AS ONE, Benaki Museum, Athens, 10 March – 24 April 2016, Photography by Natalia Tsoukala
* Commissioned and produced by NEON + MAI, Alexandros Michail, The Eternal Fire Which Lights Them Up Inside and Makes Them Glow, on the occasion of AS ONE, Benaki Museum, Athens, 10 March – 24 April 2016. Photography by Natalia Tsoukala and Panos Kokkinias. Filming Tokomburu, Production Inkas Film Productions
