Η Έλλη Παπαστεργίου προτείνει: ‘Η υπέροχη φίλη μου’ της Έλενα Φερράντε, Εκδόσεις Πατάκη
‘Η υπέροχη φίλη μου’ είναι το πρώτο βιβλίο της ‘Τετραλογίας της Νάπολης’ από την συγγραφέα-μύθο, Έλενα Φερράντε. Και γιατί μύθο; Μα γιατί έχει καταφέρει τόσο αριστοτεχνικά να διατηρήσει κρυφή τη ταυτότητα της, που κανείς δεν γνωρίζει ποια πραγματικά είναι.
Με φόντο τη Νάπολη των δεκαετιών του 1950 και 1960, γνωρίζουμε την πρωταγωνίστρια της τετραλογίας που δεν είναι άλλη από τη φιλία της Έλενας και της Λίλα.
Αφηγήτρια της ιστορίας είναι η Έλενα, η οποία με αφορμή την εξαφάνιση της Λίλα σε ηλικία 63 χρονών, ξεκινά να εξιστορεί την ιστορία αυτής της φιλίας που άντεξε όχι μόνο στο πέρασμα των χρόνων, αλλά και σε όλες τις αντιξοότητες, τις αλλαγές και τις προστριβές που προέκυψαν σε μία σχέση που απαρτίζεται από δύο τόσο διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες, αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Για να δούμε ποια θα νικήσει αυτή τη φορά».
Η φιλία της Έλενας και της Λίλα γεννιέται στις πρώτες τάξεις του δημοτικού. Και οι δύο προέρχονται από φτωχές οικογένειες, ωστόσο οι προσωπικότητες τους απέχουν παρασάγγας. Η Έλενα, κόρη του πορτιέρη του City Plaza, είναι ένα ήσυχο και μάλλον φοβισμένο παιδί, πρότυπο μαθήτριας αλλά και κόρης. Από την άλλη, η Λίλα, κόρη τσαγκάρη, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα άχαρο και άγριο πλάσμα αλλά ταυτόχρονα εξαιρετικά έξυπνη και πολυμήχανη.
Παρά τους αντίθετους χαρακτήρες και το γεγονός ότι η πορεία τους από την εφηβεία προς την ενηλικίωση ακολούθησε διαφορετικά μονοπάτια, η μία συμπληρώνει την άλλη. Η φιλία τους είναι γεμάτη από σκαμπανεβάσματα, ωστόσο καταφέρνει με τον δικό της μοναδικό τρόπο να επιβιώσει παρά τις ατυχίες και τις αναποδιές που βιώνουν, τη φτώχεια, τη βία αλλά και την απόσταση σε διάφορες εκφάνσεις της.
Σε ένα πρώτο επίπεδο, το κείμενο της Φερράντε είναι ένας ύμνος στη γυναικεία φιλία. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, ο αναγνώστης βιώνει την εξελικτική πορεία μιας σχέσης ζωής, μέσα από την οποία οι δύο κοπέλες διαμορφώνονται και καθορίζονται. Ένα από τα δυνατά σημεία στη γραφή της Φερράντε αποτελεί η ικανότητα της να γράφει για μια δυνατή και ουσιαστική φιλία, χωρίς όμως να πέφτει στη παγίδα της εξιδανίκευσης καταστάσεων. Η γραφή της είναι ωμή, τόσο σε σχέση με το περιβάλλον και τα γεγονότα τα οποία βιώνουν οι δύο κοπέλες στα στενοσόκακα της γειτονιάς τους στη Νάπολη, όσο και σε σχέση με την φιλία τους.
Στο φόντο αυτής της φιλίας βρίσκεται η άλλη πρωταγωνίστρια της ιστορίας, η Νάπολη. Ενώ οι χαρακτήρες του βιβλίου της Φερράντε είναι προϊόν μυθοπλασίας, η ζωή στη Νάπολη είναι βασισμένη στη πραγματικότητα της πόλης κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960.
Με εξαιρετική ακρίβεια, η Φερράντε περιγράφει τη σκληρή πραγματικότητα που βίωσε η πόλη μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Νάπολη ήταν ήδη φτωχή πριν τον Β’ ΠΠ, καθώς ήταν πενιχρές οι κρατικές επενδύσεις στον Ιταλικό Νότο, ωστόσο κατά τη διάρκεια και μετά τη λήξη του πολέμου η κατάσταση χειροτέρεψε ακόμα περισσότερο.
Κατά τη διάρκεια του Β’ ΠΠ, η Νάπολη βομβαρδίστηκε πάνω από 100 φορές ενώ οι Ναζί κατέστρεψαν όλο το λιμάνι καθώς και τα συστήματα ηλεκτροδότησης, ύδρευσης και αερίου πριν μπουν στη πόλη οι Συμμαχικές Δυνάμεις το 1943. Ενώ οι υποδομές της πόλης αποκαταστάθηκαν άμεσα από τις Συμμαχικές Δυνάμεις, άλλα προβλήματα, όπως η μαύρη αγορά, συνέχισαν να υφίστανται και να «ανθίζουν».
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η ιστορικός Paola Gambarota σχετικά με την ναπολιτάνικη καθημερινότητα μετά τη λήξη του Β’ ΠΠ, «η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση στη Νάπολη, ήταν χειρότερη απ’ οπουδήποτε αλλού». Η εκπαίδευση αποτελούσε πολυτέλεια, ενώ η ενδοοικογενειακή βία ήταν μια καθημερινή πραγματικότητα. Φυσικά δεν έλειπε η βία και η παραβατικότητα (όπως η μαύρη αγορά που αναφέρθηκε παραπάνω) στους δρόμους, ειδικά στις γειτονιές γύρω από το κέντρο της πόλης, όπως αυτή στην οποία μεγάλωσαν οι πρωταγωνίστριες του βιβλίου.
Η Φερράντε επιτυγχάνει να αναβιώσει με αριστοτεχνικό τρόπο και εξαιρετική ακρίβεια όλο αυτό το περιβάλλον της πόλης. Όμως, πέρα από την αναβίωση του καθημερινού κοινωνικό-οικονομικού περιβάλλοντος, επιτυγχάνει κάτι ακόμα πιο δύσκολο: να αποτυπώσει μέσα στις σελίδες του βιβλίου της τη λαχτάρα για απόδραση από αυτή τη δύσκολη, και ενίοτε ζοφερή, πραγματικότητα, η οποία διακατείχε ιδιαίτερα τις γυναίκες που έζησαν στη Νάπολη εκείνες τις δεκαετίες, όπως ισχυρίζεται και η Gambarota.
Ο τρόπος γραφής της Φερράντε είναι απλός και μεστός. Γράφει με κατανοητό τρόπο, τόσο για τα απλά και καθημερινά θέματα, όσο και για εκείνα τα οποία προκαλούν τη σκέψη σου σε φιλοσοφικό και κοινωνικό επίπεδο. Με ύφος καυστικό και με σχολαστική ματιά, η Φερράντε καθηλώνει με την αφήγηση της ιστορίας των κοριτσιών, μέσα από την οποία ο αναγνώστης μπορεί να αφουγκραστεί την ιστορία μιας γειτονιάς, μιας ολόκληρης πόλης αλλά και ενός κράτους το οποίο βιώνει μια από τις πιο ιδιαίτερες στιγμές στην ιστορία του. Με βεβαιότητα μπορεί να ειπωθεί πως το βιβλίο της Φερράντε ‘Η υπέροχη φίλη μου’ αποτελεί ένα εξαιρετικό ψυχογράφημα της Έλενα και της Λίλα, αλλά και της ίδιας της Νάπολης.
Γράφει:
Είναι δύσκολο να πω τι αντίκτυπο είχαν στη Λίλα οι απαντήσεις του Πασκουάλε, κινδυνεύω να το εξηγήσω λανθασμένα, γιατί σ’ εμένα τουλάχιστον τότε δεν είχαν κανένα ιδιαίτερο αντίκτυπο. Εκείνη όμως, κατά το συνήθειο της, την άγγιξαν και την επηρέασαν σε σημείο που μέχρι το τέλος του καλοκαιριού με βασάνιζε μια μόνο ιδέα, ανυπόφορη για μένα. Θα χρησιμοποιήσω σημερινούς όρους, προσπαθώντας να τη συνοψίσω ως εξής: δεν υπάρχουν χειρονομίες, λέξεις, στεναγμοί που δεν εμπεριέχουν το σύνολο όλων των εγκλημάτων που έχουν διαπράξει και διαπράττουν ακόμα τα ανθρώπινα όντα.
Πάντοτε έτσι ήταν [η Λίλα], έσπαγε τις ισορροπίες μόνο και μόνο για να δει με ποιο άλλο τρόπο μπορούσε να τις ανασυνθέσει.
Από το παράθυρο ακούγονταν βρισιές στα ναπολιτάνικα και πάταγος από σπασμένα αντικείμενα. Φαινομενικά δεν ήταν κάτι διαφορετικό απ’ ό,τι συνέβαινε στο σπίτι μου […] Στην πραγματικότητα, υπήρχε μια ουσιαστική διαφορά. Ο πατέρας μου προσπαθούσε να συγκρατηθεί ακόμη κι όταν ήταν έξαλλος, γινόταν βίαιος χαμηλόφωνα, εμποδίζοντας τη φωνή του να εκραγεί, παρότι οι φλέβες του λαιμού του φούσκωναν και τα μάτια του φλέγονταν. Ο Φερνάντο, από την άλλη, φώναζε, έσπαγε πράγματα πυροδοτώντας την οργή του δίχως σταματημό, και μάλιστα οι προσπάθειες της γυναίκας του να τον σταματήσει τον εξαγρίωναν ακόμη περισσότερο και ακόμη κι όταν δεν τα είχε μαζί της, εντέλει τη χτυπούσε.
Όποτε είχα κενό, δεν έβγαινα έξω, καθόμουν σε μια γωνία και διάβαζα τα μυθιστορήματα που έπαιρνα από τη βιβλιοθήκη: Γκράτσια Ντελέντα, Πιραντέλλο, Τσέχοφ, Γκόγκολ, Τολστόι, Ντοστογιέφσκι. Ορισμένες φορές ένιωθα έντονα την ανάγκη να τρέξω να βρω τη Λίλα στο τσαγκάρικο και να μιλήσουμε για τους ήρωες που μου άρεσαν, για τις φράσεις που είχα απομνημονεύσει, αλλά μετά το μετάνιωνα: θα έλεγε κάτι κακό∙ θα άρχιζε να μιλά για τα σχέδια που κατάστρωνε με τον Ρίνο, για παπούτσια, για το εργοστάσιο υποδημάτων, για λεφτά, κι εγώ σιγά σιγά θα έβρισκα ολωσδιόλου άσκοπα τα μυθιστορήματα που διάβαζα, θα έβρισκα άθλια τη ζωή μου, το μέλλον, αυτό που θα γινόμουν: μια χοντρή, σπυριάρα πωλήτρια στο χαρτοπωλείο αντίκρυ από την εκκλησία, μια γεροντοκόρη δημοτική υπάλληλος που αργά ή γρήγορα θα γινόταν αλλήθωρη ή κουτσή.
* Το βιβλίο ‘Η υπέροχη φίλη μου’ της Έλενα Φερράντε από τις Εκδόσεις Πατάκη μπορείτε να το βρείτε στο βιβλιοπωλείο ΑΛ-ΠΑ Books (11ης Νοεμβρίου 49, Καστοριά)
