ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΜΙΑΣ ΕΠΟΠΟΙΪΑΣ – Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΑΡΓΟΥΣ ΟΡΕΣΤΙΚΟΥ, 15 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1941
O ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
“ … πρόσθεν αν αποθάνοιεν ή τα όπλα παραδοίεν ! ”
Οι Μύριοι, προς τον νικητή της μάχης στα Κούναξα, Αρταξέρξη
του Σωτήρη Χριστοδούλου
Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος που ξεκίνησε στις 28 Οκτωβρίου 1940 με την απόρριψη του Ιταλικού τελεσιγράφου, συνεχίσθηκε για 6 περίπου μήνες. Ο Ελληνικός Στρατός, μετά από τις αρχικές εδαφικές επιτυχίες των Ιταλών και αφού ξεπέρασε την σοβαρή κρίση των πρώτων ημερών, πέρασε στην αντεπίθεση. Εκδιώκει τους εισβολείς από το Ελληνικό έδαφος και κατά τους μήνες Νοέμβριο και Δεκέμβριο, τους καταδιώκει πλέον στην Βόρειο Ήπειρο, απελευθερώνοντας την μία μετά την άλλη τις Ελληνικές πόλεις.
Ο βαρύτατος χειμώνας του 1941 και τα προβλήματα ανεφοδιασμού που δημιουργούνται ανακόπτουν την Ελληνική προέλαση και τον Ιανουάριο και Φεβρουάριο του 1941 ο πόλεμος γίνεται στατικός. Η «Εαρινή Επίθεση» των Ιταλών που υπό την προσωπική επίβλεψη του Μουσολίνι, διαρκεί από τις 9 έως τις 16 Μαρτίου, όχι μόνο δεν «έσπασε τα πλευρά των Ελλήνων» αλλά γρήγορα μετατρέπεται σε μία αιματηρή αποτυχία για τους Ιταλούς. Το ηθικό των Ελλήνων, παρά τις απώλειες και τις κακουχίες του χειμώνα παραμένει υψηλό και η Ιταλική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία αρχίζει πλέον να σκέπτεται το αδιανόητο : να ζητήσει ανακωχή !
Η αποτυχία των Φασιστικών δυνάμεων στην Αλβανία προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις : Η κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας που μέχρι τότε τηρούσε στάση ευμενούς προς τον Άξονα ουδετερότητας, ανατρέπεται με πραξικόπημα στις 27 Μαρτίου 1941 και η νέα κυβέρνηση υπό τον πρίγκιπα Παύλο αποκηρύσσει το σύμφωνο συνεργασίας με την Ναζιστική Γερμανία που είχε συναφθεί δύο ημέρες πριν. Ενθουσιασμός και μεγάλες ελπίδες γεννούνται αμέσως στους ταλαιπωρημένους Έλληνες : Η Ελλάδα και η Γιουγκοσλαβία σε συνεργασία, θα μπορούσαν με βεβαιότητα πλέον να πετάξουν τους Ιταλούς στην θάλασσα. Μάλιστα γίνονται και σχετικές συσκέψεις μεταξύ των Ελληνικών και Γιουγκοσλαβικών στρατιωτικών επιτελείων στις 3 Απριλίου. Οι ελπίδες όμως αυτές θα διαψεύδονταν σύντομα με τον χειρότερο τρόπο.
ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΕΠΕΜΒΑΙΝΟΥΝ
Οι εξελίξεις αυτές στα Βαλκάνια δημιούργησαν μία δυσάρεστη κατάσταση για την Ναζιστική Γερμανία. Η Βρετανία και η Γαλλία – υπερδυνάμεις της εποχής – είχαν υποκύψει στον «κεραυνοβόλο πόλεμο» και το μόνο εμπόδιο προς την «Νέα Τάξη Πραγμάτων» ήταν η Ρωσία. Προετοιμασίες για την επίθεση και εκμηδένισή της είχαν σχεδόν ολοκληρωθεί («Σχέδιο Μπαρμπαρόσσα») με απόλυτη μυστικότητα, αλλά η παταγώδης αποτυχία των Ιταλών και η διαγραφόμενη επέμβαση των Βρετανών υπέρ των Ελλήνων απειλεί τώρα το πλευρό της Ναζιστικής «Μεγάλης Στρατιάς». Έτσι στις 5.30 το πρωί της Κυριακής 6 Απριλίου 1941, ο Γερμανός πρεσβευτής επιδίδει διακοίνωση – ούτε καν τυπικό τελεσίγραφο ! – με την οποία απλά ανακοινώνονταν η «απολύτως αναγκαία επέμβαση» των Γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα «προκειμένου να εκδιώξουν τους Άγγλους». Η Ελλάδα βρίσκεται τώρα αντιμέτωπη με μία ολόκληρη ήπειρο …
Την ίδια ακριβώς ώρα οι Γερμανικές δυνάμεις, που είχαν ήδη συγκεντρωθεί στο έδαφος της συμμάχου τους Βουλγαρίας, ενεργούν ταυτόχρονη επίθεση σε Γιουγκοσλαβία (Επιχείρηση «Τιμωρία») και Ελλάδα (Επιχείρηση «Μαρίτα»). Η αντίσταση των Ελλήνων αποτελεί μία δυσάρεστη έκπληξη για τους νέους εισβολείς : ο «κεραυνοβόλος πόλεμος» των Ναζί σταματά απότομα στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα μπροστά στα οχυρά με πρωτόγνωρες απώλειες. Διαδοχικές επιθέσεις επί δύο συνεχείς ημέρες αδυνατούν να διασπάσουν την «γραμμή Μεταξά» και παρά την χρήση όλων των συγχρόνων μέσων – ιδιαίτερα των 400 αεροπλάνων του 8ου Αεροπορικού Σώματος – που αποδείχθηκαν τόσο αποτελεσματικά σε Γαλλία και Βέλγιο, κανένα από τα οχυρά δεν καταλαμβάνεται. Το XVIII (18ο) Σώμα που ανέλαβε το βάρος της επιθέσεως με τις 5η και 6η Ορεινές μεραρχίες και την 72η Πεζικού, αναφέρει στις 10 Απριλίου 480 νεκρούς, 1750 τραυματίες και 70 αγνοούμενους.
Δυστυχώς όμως, σε ηχηρή αντίθεση με τα παραπάνω, η Γιουγκοσλαβική αντίσταση καταρρέει σχεδόν αμέσως και στο αριστερό πλευρό των αμυνόμενων δημιουργείται ένα τεράστιο κενό το οποίο είναι αδύνατο να καλυφθεί. Από εκεί η 2α Panzer (Τεθωρακισμένη Μεραρχία) παρακάμπτει την Ελληνική άμυνα, ανατρέπει τις ισχνές Ελληνικές εφεδρείες και εισβάλλει στην Μακεδονία μέσω της κοιλάδας του Αξιού. Οι Γερμανικές δυνάμεις εισέρχονται στην Θεσσαλονίκη στις 9 Απριλίου 1941.
Λίγο πιο δυτικά, η μηχανοκίνητη ενισχυμένη Ταξιαρχία SS Leibstandarte («σωματοφυλακή») Adolf Hitler (LSSAH) – η πλέον επίλεκτη μονάδα της Βέρμαχτ εκείνη την εποχή – και η 9η Μεραρχία Panzer διασχίζουν την νότια Γιουγκοσλαβία αναίμακτα (απώλειες : πέντε τραυματίες),καταλαμβάνουν τα Σκόπια, το Πρίλεπ και το Μοναστήρι και φθάνουν στα Ελληνικά σύνορα. Η διοίκηση του Τμήματος Στρατιάς Ηπείρου (ΤΣΗ) που αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του Ελληνικού Στρατού (14 Μεραρχίες και μία Ταξιαρχία Πεζικού και μία Μεραρχία Ιππικού) ξέρει ότι πρέπει πλέον να διατάξει γενική υποχώρηση από την Βόρεια Ήπειρο για να αποφύγει την περικύκλωση. Όμως διστάζει : φοβάται την πτώση του ηθικού που μπορεί να οδηγήσει σε ολοκληρωτική κατάρρευση της Ελληνικής αντίστασης. Όμως μετά από αμφιταλαντεύσεις τα σχέδια θα καταστρωθούν και η διαταγή δίνεται στις 11 Απριλίου.
Εν τω μεταξύ, η LSSAH και η 9η Panzer μετά από σκληρές μάχες στην Βέβη και την Κλεισούρα που κράτησαν τρεις ημέρες, καταβάλλουν την ηρωική νεοσυγκροτηθείσα 20η Μεραρχία Πεζικού και τους Νεοζηλανδούς και Αυστραλούς του Βρετανικού Εκστρατευτικού Σώματος, και διασπούν την συμμαχική άμυνα. Καταλαμβάνουν την Φλώρινα και κατευθύνονται προς Καστοριά με απώτερο στόχο την κατάληψη των Ιωαννίνων.
Η 13η Μεραρχία Πεζικού έχει ήδη υποχωρήσει από το Πόγραδετς και την Κορυτσά μαχόμενη συνεχώς – και με επιτυχία – τους Ιταλούς και ευρίσκεται ήδη στην περιοχή της Καστοριάς. Μετά από έξι μήνες πόλεμο με τους Ιταλούς η δύναμή της σε άνδρες και υλικό, όπως και των περισσότερων Ελληνικών μονάδων, έχει πέσει περίπου στο 50%. Τώρα, βρίσκεται ξαφνικά αντιμέτωπη με μια ασυνήθιστα δύσκολη κατάσταση : στριμωγμένη ανάμεσα στους στρατούς των δύο Ευρωπαϊκών υπερδυνάμεων, τους Ιταλούς από βορρά και τους Γερμανούς από την δύση.
Μετά από πορείες τριών ημερών οι καταπονημένοι στρατιώτες της καλούνται να αγωνισθούν σκληρά για να γλιτώσουν από την αιχμαλωσία τόσο τους εαυτούς τους όσο και τον υπόλοιπο Ελληνικό Στρατό …
Με την άφιξη των πρώτων τμημάτων της Μεραρχίας το βράδυ της 14ης Απριλίου στο Άργος Ορεστικό, οι άνδρες τους άρχισαν να οργανώνουν αμυντικά την περιοχή. Χρόνος δεν υπήρχε καθόλου καθώς η κύρια δύναμή της συνέχιζε την κίνησή της προς τα πίσω από τις γέφυρες του Αλιάκμονα. Η γραμμή που έπρεπε να κρατήσουν πάση θυσία μέχρι το βράδυ ξεκινούσε από το Δισπηλιό πλάϊ στην λίμνη, περνούσε από τον λόφο 681 και τους Αμπελόκηπους μπροστά από το Άργος Ορεστικό και κατέληγε στο όρος Σινιάτσικο. Την ίδια στιγμή οι Ιταλοί, που εν τω μεταξύ πήραν να ξεθαρρεύουν, επιχειρούν επίθεση κατά της Μεραρχίας στο Τσαγκόνι. Το αποτέλεσμα : δέκα Βερσαλλιέροι αιχμάλωτοι!
Ούτε και οι Γερμανοί όμως έμειναν αργοί το βράδυ. Επισκεύασαν την γέφυρα μπροστά από το Δισπηλιό και με το χάραμα, στις 5.30 το πρωί της 15ης Απριλίου, επιτίθενται με ελαφρά μηχανοκίνητα τμήματα αναγνωρίσεως (πεζικό σε μοτοσυκλέττες και αυτοκίνητα) με την υποστήριξη θωρακισμένων αυτοκινήτων και αρμάτων μάχης από την 9η Μεραρχία Panzer. Το Ελληνικό πυροβολικό με μειωμένα τα αποθέματα πυρομαχικών, και το πεζικό με τα λίγα λάφυρα Ιταλικά αντιαρματικά των 47, ανοίγουν πυκνό και εύστοχο πυρ που καθηλώνει τους επιτιθέμενους με σημαντικές απώλειες, ενώ τουλάχιστον 15 οχήματα τους, θωρακισμένα και μη, καταστρέφονται. Οι Γερμανοί αιφνιδιάζονται από την βιαιότητα της αντιστάσεως και υποχωρούν.
Καθώς οι μονάδες της Μεραρχίας που υποχωρούν από την Β. Ήπειρο μία-μία φθάνουν στην περιοχή, κατάκοπες όπως είναι πέφτουν στην μάχη. Γύρω στις 11.00 οι Γερμανοί επιτίθενται πάλι, αυτή τη φορά προς το χωριό Αμπελόκηποι με ολόκληρο μηχανοκίνητο Τάγμα και κάτω από ισχυρή κάλυψη πυροβολικού. Οι βετεράνοι όμως Έλληνες πυροβολητές με εύστοχες βολές από τα πυροβόλα του 1912 που διαθέτουν προκαλούν σοβαρές απώλειες στον εχθρό, ενώ τα τμήματα που πλησίασαν στο χωριό καθηλώνονται από τα σφοδρά πυρά του πεζικού. Ιδιαίτερα ταλαιπωρείται το Γερμανικό πυροβολικό που τάχθηκε ακάλυπτο στην πεδινή παραλίμνια περιοχή. Μία πυροβολαρχία εξουδετερώνεται από τα Ελληνικά πυρά και οι υπόλοιπες αναγκάζονται να αλλάξουν θέση με σπουδή. Στον στρατηγό Σέππ Ντήτριχ – Διοικητή της Ταξιαρχίας και προσωπικό φίλο του Χίτλερ – γίνεται πλέον προφανές ότι δεν έχει απέναντί του Γάλλους ούτε Πολωνούς…
Ενώ όμως στην μάχη πέφτει και το ΙΙΙ Τάγμα της LSSAH, οι εφεδρείες της XIII Μεραρχίας έχουν στερέψει… Οι Γερμανοί αντιλαμβάνονται ότι στο δεξιό πλευρό της Ελληνικής αμυντικής γραμμής, προς το όρος Σινιάτσικο, η άμυνα είναι ασθενής. Νέα επίθεση ακόμη πιο σφοδρή, εκδηλώνεται με μηχανοκίνητα τμήματα και τεθωρακισμένα στις 13.30 το μεσημέρι. Αυτή την φορά ο στόχος είναι το χωριό Αμπελόκηποι που υπερασπίζεται μία αποδεκατισμένη ίλη ιππικού και ένας εντελώς άνισος αγώνας ξεκινά… Ο Διοικητής της μονάδας Ίλαρχος Χατζηλιάδης Κλείτος πέφτει νεκρός μαζί με τους περισσότερους άνδρες του και το χωριό καταλαμβάνεται στις 14.00. Εν τω μεταξύ το Γερμανικό πυροβολικό συγκεντρώνει τα πυρά του και εξουδετερώνει την 13η Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού, ο Διοικητής της οποίας Ταγματάρχης Παπαρόδου πέφτει και αυτός νεκρός στα πυροβόλα της.
Καθώς η κατάσταση γίνεται ολοένα και πιο κρίσιμη για τους Έλληνες, φθάνει στην περιοχή το ΙΙΙ/22 Τάγμα (3ο Τάγμα του 22ου Συντάγματος) μετά από συνεχή πορεία από την Βόρειο Ήπειρο.
Ο Μέραρχος Μουτούσης Σωτήριος, καβαλάει μια μοτοσυκλέτα και σπεύδει να τους προλάβει. Δεν τους δίνει διαταγές παρά τους εξηγεί την κατάσταση και τους παροτρύνει με θερμά λόγια. Οι άνδρες αυτοί, άϋπνοι δύο ημέρες και νηστικοί τρεις, κινούνται χωρίς δισταγμό προς το ύψωμα 681, το οποίο και καταλαμβάνουν επάνω στην ώρα για να αποκρούσουν την επίθεση των επίλεκτων SchutzStaffel.
Στις 17.00 εκδηλώνεται νέα προσπάθεια των Γερμανών, με συνδυασμένη επίθεση πεζικού, αεροπορίας, αρμάτων και πυροβολικού. Τα Ελληνικά τμήματα, καθημαγμένα και κατάκοπα, δοκιμάζονται πάλι σκληρά, αλλά προς μεγάλη έκπληξη των επιτιθέμενων κρατούν πεισματικά τις θέσεις τους και του προξενούν νέες απώλειες. Καθώς ο ουρανός καθαρίζει από τα σύννεφα, οι Γερμανοί ζητούν τώρα την συνδρομή της Λουφτβάφφε.
Σύντομα σαράντα περίπου αεροπλάνα κάνουν την εμφάνισή τους, τα οποία βομβαρδίζουν με κάθέτη εφόρμηση και πολυβολούν τις Ελληνικές θέσεις από χαμηλό ύψος, εξουδετερώνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο ένα-ένα τα ελληνικά πυροβόλα. Τα Γερμανικά άρματα μάχης απαλλαγμένα από τον πιο επικίνδυνο αντίπαλό τους κινούνται ανενόχλητα πλέον και περικυκλώνουν τα απομονωμένα Ελληνικά τμήματα από τα οποία άλλα αιχμαλωτίζονται και άλλα πέφτουν μέχρις ενός. Τα πυροβόλα που απέμειναν, με τους υπηρέτες τους να αρνούνται να τα εγκαταλείψουν, βάλλουν με άμεσα πυρά και με την μέγιστη ταχυβολία τα τελευταία τους βλήματα. Το Άργος καταλαμβάνεται λίγο πριν βραδιάσει, ενώ τα υπολείμματα της 13ης Μεραρχίας διαφεύγουν μέσα στο σκοτάδι πίσω από τον Αλιάκμονα.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Με την κατάληψη των Αθηνών από τους Γερμανούς στις 27 Απριλίου 1941 η Ελλάδα συνθηκολογεί. Οι αρχικοί όροι της συνθηκολογήσεως που έγινε – κατόπιν αυστηρών εντολών του Χίτλερ – κρυφά από τους Ιταλούς, ήταν ιδιαίτερα τιμητικοί για τους Έλληνες : οι στρατιώτες δεν θεωρούνταν αιχμάλωτοι πολέμου και οι αξιωματικοί διατηρούσαν τα όπλα τους. Οι όροι αυτοί βέβαια θα αλλάξουν προς το χειρότερο μετά από επίμονες απαιτήσεις των Ιταλών οι οποίοι ήθελαν και αυτοί να είναι νικητές … Oι Έλληνες όμως θα συνεχίσουν τον αγώνα στην ξηρά στην θάλασσα και τον αέρα πρώτα στην Κρήτη, όπου άλλη μία εκατόμβη περιμένει τους επίλεκτους στρατιώτες του Χίτλερ, αλλά και μετά στην Μέση Ανατολή και την Ιταλία, έως την τελική νίκη.
Η μάχη του Άργους Ορεστικού που – όπως και στο σύνολό του ο πόλεμος 1940-’41 – διεξήχθη κάτω από τις πλέον δυσμενείς συνθήκες, δεν ήταν τελικά νικηφόρος για τα Ελληνικά όπλα. Όμως, όπως θα έλεγε και ο Γάλλος ακαδημαϊκός Μωρίς Σουμάνν «Ποτέ μία ήττα δεν υπήρξε τόσο τιμητική για εκείνους που την υπέστησαν». Οι επιπτώσεις στα σχέδια του Γερμανικού Γενικού Επιτελείου από την καθυστέρηση των πενήντα πέντε ημερών και την φθορά των Γερμανικών δυνάμεων που επέφερε η Ελληνική αντίσταση, θα αποδεικνύονταν ολέθριες. Ο «Στρατηγός Χειμώνας» σταμάτησε τις Γερμανικές στρατιές στις πύλες της Μόσχας, μόλις 32 χιλιόμετρα από το Κρεμλίνο ! Έτσι η Ρωσία σώθηκε τον κρίσιμο χειμώνα του 1941 – ’42 και σιγά-σιγά ανέκαμψε, για να αναστρέψει τελικά την ροή του πολέμου.
Ο πραγματικός επίλογος της μάχης γράφτηκε στα μέσα Μαϊου του 1941 στην Αθήνα. Τότε ήταν που ο Συνταγματάρχης Λιώσης Ευστάθιος, μέλος του επιτελείου της 13ης Μεραρχίας, κλήθηκε στο Φρουραρχείο της υπό κατοχή πλέον Αθήνας, μέσω του Υπουργείου Άμυνας. Εκεί βρέθηκε πρόσωπο με πρόσωπο με τον Στρατηγό Σέππ Ντήτριχ, ο οποίος του ζήτησε λεπτομέρειες για την διάταξη και τις κινήσεις των Ελληνικών μονάδων στην μάχη της 15ης Απριλίου. Ο Λιώσης σημείωσε στον χάρτη τις θέσεις των μονάδων του όπως τις θυμόταν – ΙΙΙ/22 Τάγμα Πεζικού, 2ο Τάγμα Πολυβόλων Θέσεως, 13η Ομάδα αναγνωρίσεως, Ι/23 Τάγμα Πεζικού κλπ. Στην θέα αυτής της διατάξεως ο Γερμανός Στρατηγός εμφανώς εκνευρισμένος κατηγορεί τον Έλληνα οτι εσκεμμένα παραποιεί τα γεγονότα! Δεν πιστεύει ότι αυτές οι λίγες μονάδες καθήλωσαν την LSSAH όλη την ημέρα, καθώς μάλιστα οι πληροφορίες του λένε ότι την ημέρα εκείνη αντιμετώπισε τουλάχιστον τρεις Ελληνικές Μεραρχίες, τις 9η, 10η και 13η. Ακολουθεί δίωρη συζήτηση μεταξύ του Γερμανού και του Έλληνα αξιωματικού όπου αναλύονται λεπτομερώς οι κινήσεις των μονάδων κατά τις διάφορες φάσεις της μάχης, μετά την οποία ο Ντήτριχ μένει σιωπηλός. Μετά σηκώθηκε όρθιος και αφού «συνεχάρη ζωηρώς» τον Συνταγματάρχη Λιώση, του ζήτησε να διαβιβάσει τα συγχαρητήριά του και στον Διοικητή της Μεραρχίας …
( Κείμενο που διανεμήθηκε στο κοινό στην 6η Έκθεση Παιχνιδιών Στρατηγικής, στα πλαίσια του παιχνιδιού επιδείξεως με θέμα την ομώνυμη μάχη)
