«…μυστήρια περίπτωση είμαι, ας πω στριμμένος».
Μια ολόκληρη ζωή στη Θεσσαλονίκη. Μια ζωή συνέπειας και σοβαρότητας. Η άρνησή του για δεύτερη φορά να δεχτεί το κρατικό βραβείο λογοτεχνίας, αυτή τη φορά δεν πέρασε αθόρυβα και τον έφερε στο κέντρο της δημοσιότητας. Το τσαγανό του έγινε πρωτοσέλιδο πριν λίγα χρόνια. Προς έκπληξη όλων μας βρέθηκε μέχρι και σε τηλεοπτικό παράθυρο και η στάση του έγινε αντικείμενο εμφύλιου.
Στο ανώγειο της οδού Σκεπαστού, στις σαράντα εκκλησιές. Με υποδέχτηκε, πριν πέντε χρόνια με κοστούμι, ντυμένος στην τρίχα. Εκατέρωθεν του γραφείου του οι δυο από τις τρεις γάτες του σπιτιού. Η θρυλική Μιραμάρ, δεσπόζει στην καρέκλα και η Μαρία κοιμάται ξέγνοιαστη πάνω σε μια ντουλάπα. Η τρίτη οικότροφος, η Σωτηρούλα, απουσιάζει κάπου στα μέσα δωμάτια.
-Έχω τρεις από δαύτες. Τα αγαπώ και τα σκυλιά, έχω γράψει και ποιήματα για αυτά, αλλά όχι σαν τις γάτες. Λόγω οικογενειακής παραδόσεως. Ήρθε η μάνα μου από την Κωνσταντινούπολη το 1924 με γατιά. Όχι με σκυλιά και αυτή η ιστορία με τις γάτες συνεχίζει επ’ άπειρον.
Κοιτάζει το τηλέφωνο που τον ηχογραφεί. Με αυτό με γράφεις; Ναι του λέω, τα νέα τηλέφωνα τα κάνουν όλα. Δεν βαριέσαι μου λέει και το κοιτάζει απαξιωτικά.
-Πως βλέπετε την εποχή και την κρίση που κορυφώνεται;
-Προσπαθώ να μη μετέχω με τρεις τρόπους. Δεν βλέπω τηλεόραση, δεν ακούω ραδιόφωνο, δεν διαβάζω εφημερίδες. Όταν μου φέρνουνε εφημερίδα μου φέρνουν φίλοι. Εγώ δεν θα την αγόραζα. Με αυτό τον τρόπο προσπαθώ να τους αγνοώ και να μην ξέρω τι γίνεται. Όσο πιο πολύ δεν ξέρω τι μου γίνεται τόσο πιο ευτυχισμένος νιώθω. Γιατί όταν αρχίσω και μαθαίνω τι είπε ο ένας και τι είπε ο άλλος και τι έκαναν οι κυβερνήσεις και οι πρωθυπουργοί συγχύζομαι και ταράζομαι. Έτσι ταράζομαι λιγότερο. Αυτό το πράμα είναι μια παλιά μου τακτική που με έχει ωφελήσει πολύ. Μικρός δεκαοκτώ χρονών ήθελα να πηγαίνω στον κινηματογράφο να βλέπω καουμποίστικα. Ήταν ο μεγάλος καημός μου να βλέπω καουμπόιστικα. Όταν γυρνούσα στο σπίτι το βράδυ, δεν μπορούσα να φάω. Μια, δυο τρεις φορές και σκέφτηκα που θα πάει αυτό το πράμα; Κάθε βράδυ δεν θα μπορώ να τρώω επειδή είμαι ευσυγκίνητος και επηρεάζομαι από το σινεμά. Όχι, θα το κόψω το σινεμά. Το έκοψα με το μαχαίρι και συνήλθα επειδή στερήθηκα το σινεμά. Που να το πω, αλλά είναι μια πραγματικότητα. Πολλές φορές το έχω κάνει και έχω βγει κερδισμένος. Τώρα τελευταία φροντίζω να κοιμούμαι νωρίς. Από τις εννιάμιση στο κρεβάτι. Μέχρι το πρωί στις οκτώμιση. Πολλές ώρες. Δεν μετάνιωσα. Είμαι μια χαρά. Διότι όταν κοιμόμουν αργά, στις έντεκα και έντεκαμιση, έχανα την ησυχία και τη γαλήνη μου. Ταραζόμουν. Το να γράφω και να διαβάζω. Όταν τα έκοψα όλα και δεν γράφω από το απόγευμα και μετά βγήκα κερδισμένος. Όλα αυτά γίνονται για καλό μου και πιστεύω ότι κάνω σωστά. Αν μερικοί ενοχλούνται και μου λένε ‘’μα δεν ντρέπεσαι κοιμάσαι από τις εννιάμιση’’ λέω τι κακό έκανα να ντρέπομαι; Προτιμώ να μην ξέρω τι έκαναν οι κυβερνήσεις και οι πρωθυπουργοί γιατί ταράζομαι. Μου κάνει καλό η πειθαρχία, μακάρι να έκανα και άλλα τέτοια. Προς το παρόν μου αρκεί.
Περιγράφει μια καθημερινότητα λιτή και σοκαριστικά απλή σε σχέση με το σύγχρονο κόσμο και μια πειθαρχία στρατιωτική. Έχει μιλήσει με έργα και λόγια για όλη του τη ζωή στο παρελθόν. Για τα παιδικά του χρόνια, τη σχέση του με τους γονείς του, τη μητέρα του και την ιδιότυπη σχέση μαζί της, τα Κατηχητικά σχολεία που έπαιξαν καίριο ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του, τους έρωτες, ανεκπλήρωτους αλλά και ολοκληρωμένους που καθόρισαν την ποίηση του που χαρακτηρίζει ερωτική και τις δυο μεγάλες του αγάπες. Τον Καβάφη και τον Τσιτσάνη. Τα δυο πορτρέτα τους κοσμούν το γραφείο του. Και εκατοντάδες βιβλία.
-Ένας πνευματικός άνθρωπος δεν θα όφειλε να έχει λόγο σε τέτοιες μέρες;
-Η αλήθεια είναι πως δεν είμαι σε θέση να έχω γνώμη για πολλά ζητήματα και τους το λέω. Μου λένε εσείς τι γνώμη έχετε για τη σημερινή κρίση; Την αγνοώ, είτε σας αρέσει αυτή η απάντηση είτε όχι, είναι μια πραγματικότητα. Δεν την ξέρω. Έτσι τα παίρνω μια χαρά. Μου τα λένε βέβαια στο δρόμο. Πως πέθανε ο Αγγελόπουλος, ή ας πούμε δεν ξέρω πως λένε τον πρωθυπουργό. Ρωτώ κάποιον θα μου το πει. Και τι έγινε, σιγά τα λάχανα αν τον λένε έτσι και δεν τον λένε αλλιώς. Θέλω να σου πω πως η ενημέρωση έστω και υποτυπώδης γίνεται. Είτε το θέλω είτε όχι.
-Υπάρχουν πρόσωπα που σας εμπνέουν;
-Δεν ξέρω, με φέρνεις σε δύσκολη θέση, διότι ξέρω μόνο πνευματικούς ανθρώπους που έχω σχέση. Ακόμα και αυτοί δεν πάνε καλά. Και παλαιότερα με το Σεφέρη και τον Ελύτη είχα κάποιες κόντρες σοβαρές αλλά και με τους νέους είναι θλιβερό. Παραδείγματα σαν του Αναγνωστάκη που εξακολουθώ και τον εκτιμώ πάρα πολύ παρόλο που είμαστε σε διαφορετικά στρατόπεδα. Όταν καταδικάστηκε σε θάνατο, τυπικά καταδικάστηκε διότι συμμετείχε στην ΕΠΟΝ, καταδικάστηκε γιατί αρνήθηκε να αποκαλύψει στους στρατοδίκες ότι ήδη είχε εκδιωχθεί από το ΚΚΕ και δεν ανήκε. Αν το έλεγε θα αθωώνονταν παμψηφεί, δεν το είπε. Έμειναν με την ιδέα ότι όντως ανήκει στο ΚΚΕ και τον καταδίκασαν δυο φορές σε θάνατο. Ευτυχώς δεν εκτελέστηκε. Τέτοια παραδείγματα δεν βλέπω πολλά. Αν παρακολουθήσει κάνεις προσεκτικά την εν γέννει πολιτεία ή τις εφημερίδες ίσως βρει. Ας πούμε ένα παράδειγμα με συγκινεί πολύ. Κάποιες εκκλησίες με τη βοήθεια ή της Μητρόπολης ή των ενοριτών κάνουν συσσίτιο για φτωχούς. Κάτι λίγα πράγματα αλλά Κάνουν. Μια όμως εκκλησία, των Αγίων Πάντων οργανώνει καλά ένα συσσίτιο για φτωχούς, απόρους, γύφτους, μετανάστες, έγχρωμους. Κάπου 200 άτομα τρώνε κάθε μέρα τζάμπα φαί. Πρωτοφανές. Δεν παίρνουν λεφτά από τη Μητρόπολη αλλά ενορίτες, υπάρχουν διάφορες φιλάνθρωπες κυρίες που μαγειρεύουν δωρεάν ενώ θα μπορούσαν να κάθονται σπίτι τους και να παίζουν πόκερ. Πηγαίνουν και βοηθούν και είναι ένα ολόκληρο συνεργείο. Και πρόκοψε τόσο πολύ αυτή η ιστορία που έγινε και το έξης απίθανο. Ως τώρα μαζεύονταν στο ύπαιθρο και παίρναν ένα πιάτο φάι και φεύγανε. Έγινε προσπάθεια μεταξύ των ενοριτών να καταβάλουν λεφτά και να χτιστεί και ένα οίκημα, να μην τρώνε στο δρόμο. Πραγματοποιήθηκε με πενταροδεκάρες του ενός και του αλλουνού. Αυτό είναι σπουδαίο, δεν είναι ψευτοφιλανθρωπία του κώλου. Έγινε με αυταπάρνηση, αυτά με συγκινούν. Τέτοια κατά κανόνα οι εφημερίδες δεν τα προβάλουν. Αν έχεις τίποτε ωραία μπούτια θα τα προβάλουν. Φέτος το χειμώνα η Ακαδημία Αθηνών και το Υπουργείο Πολιτισμού αποφάσισε να τον τιμήσει για το σύνολο του έργου του. Δεν ήταν η πρώτη φορά που το αποφάσισαν. Απλά αυτή τη φορά εισέπραξαν μια δημόσια ηχηρή άρνηση. Για όσους τον γνωρίζουν ή γνωρίζουν το έργο του δεν ήταν έκπληξη. Ήδη από το 1979 είχε δημοσιοποιήσει στη Διαγώνιο τις θέσεις του.
– Πρόσωπο των ημερών μετά την άρνηση του κρατικού λογοτεχνικού βραβείου;
-Ναι. Είμαι μια χαρά, όμως. Ψοφάνε τα media, τα μύδια, τα στρείδια και ίσως και τα αρχίδια. Αυτό το γελοίο βραβείο ήθελαν και πέρσι να μου το δώσουν αλλά κατάφερα να μη γίνει θόρυβος. Ο προηγούμενος πρόεδρος ήταν σοβαρό πρόσωπο, κατάλαβε. Ετούτοι το κάνανε χωρίς να μου πουν κουβέντα. Και πριν σαράντα χρόνια η ίδια δουλειά έγινε. Και επί χούντας κινδύνευσα να συλληφθώ γιατί η άρνηση μου να πάρω το βραβείο θεωρήθηκε τότε αντίσταση κατά της χούντας. Και η πιο δημοκρατική κυβέρνηση να μου το έδινε θα το αρνιόμουν. Ρώτα με τίποτε άλλο γιατί μπαίλντισα με αυτά. Πήγαινα στο δρόμο, με σταματούσαν άγνωστοι και με φιλούσαν. Μου έλεγαν έχουμε ανάγκη από τέτοια, δεν το κάνουμε για πλάκα. Φοβούμαι ότι στο μέλλον θα χειροτερέψει το πράμα.
-Με ρωτούν συχνά από τα κανάλια πράγματα που δεν μπορώ να απαντήσω. Ας πούμε τι σας κάνει να γράφετε ποιήματα. Τους λέω δεν ξέρω, δεν μπορώ να απαντήσω. Μου λένε πως δεν ξέρετε αφού τα γράφετε. Άλλο που τα γράφω και άλλο που δεν ξέρω. Τέτοιες ερωταποκρίσεις πολλές που με έφεραν σε δύσκολη θέση με στεναχώρησαν. Δεν μπορώ να γίνω σύμβουλος έστω και καλών πραγμάτων γιατί δεν τα ξέρω. Προτιμώ να μην συμβουλεύω παρά να πέσω έξω. Δεν είμαι ηθικοδιδάσκαλος. Αν θέλει κάποιος ας ακολουθήσει το βίο μου και όχι τα λόγια μου. Είμαι πολύ ευχαριστημένος που ακόμα μπορώ να πω δεν μπορώ να απαντήσω στην ερώτηση σου.
-Είστε πολύ αυστηρός με τον εαυτό σας;
-Αυστηρός πολύ και προπάντων με τα ποιήματα, σου φαίνεται παράξενο αλλά πρέπει να μάθουμε να πετάμε ποιήματα αν θέλουμε να κερδίσουμε μερικά καλά. Πολλοί δεν το ξέρουν και δημοσιεύουν την πάσα σαβούρα τους. Στην περίπτωση αυτή είμαι αυστηρός. Συνέχεια πετώ καμιά φορά και αδίκως. Αλλά τις περισσότερες φορές σωστά. Τέτοιου είδους αυστηρότητες με τον εαυτό μου έχω κάμποσες. Σε γενικές γραμμές είμαι αυστηρός με τον εαυτό μου αλλά και τις δυνατότητες του ταλέντου μου. Είναι φοβερό να είσαι αυστηρός με το ταλέντο σου. Αν το καταλάβεις, καταλαβαίνεις πόσο ωφελήθηκα. Το να είμαι αυστηρός οφείλεται στο ότι έχω πολλή αγάπη. Είμαι αυστηρός για να σε επιπλήξω γιατί έχω τόση αγάπη που δεν μπορείς να φανταστείς.
-Κρατάω ημερολόγιο από παιδί. Ήταν μια τρέλα, μια ιδιορυθμία, ίσως με βοήθησε. Ημερολόγιο σημαίνει ένας καθρέφτης του εαυτού μου και το θέμα ήταν είχα ανάγκη να έχω ένα καθρέφτη; Παραδόξως είχα. Επομένως ίσως να μην ήταν τόσο σπουδαίο αλλά στο θέμα να έχω ένα κοίταγμα του εαυτού μου με ωφέλησε. Και εξακολουθώ ακόμη να το κρατώ. Πιάνει από το 1945 είναι πάρα πολλά χρόνια. Θα μπορούσα να πω άι στιχτίρ βρε αδερφέ καιρός να το παρατήσω. Το χαίρομαι όμως, δεν το κάνω σαν αγγαρεία, δεν με έβλαψε, με ωφέλησε αρκετά. Πόσοι Έλληνες κρατούν ημερολόγιο; Ρώτησα πουθενά δεν βρήκα κανέναν. Άρα είμαι και μια περίπτωση. Είμαι sui generis δεν ξέρω. Είμαι μια περίπτωση λοιπόν που ακάθεκτη συνεχίζει μια ιστορία που για μερικούς μπορεί να είναι μια χαζομάρα, ίσως και για κάποιος να είναι παράδειγμα. Γράφω μόνο για μένα εκεί μέσα την προσωπική μου ζωή. Ένα μικροεπεισόδιο ας πούμε αν η σύνταξη μου αυξήθηκε ποτέ είναι ένα θέμα που ενδιαφέρει το ημερολόγιο. Διαβάζοντας το βλέπω πως δεν αυξήθηκε ποτέ. Επειδή το έχω γραμμένο μπορώ να το αποδείξω. Διότι ο νους θολώνει τα πράγματα. Ή ας πούμε οι έρωτες. Ήταν πολλοί, δεν ήταν τίποτε σπουδαίοι αλλά ξέρω μέρα με τη μέρα ποιοι ήταν και τι ρόλο έπαιξαν στη ζωή μου. Και αυτά τα ιχνοστοιχεία από τη λεπτομέρεια της ζωής μου με ωφέλησαν. Είναι επίπονο να γυρίζεις πίσω, αλλά τα παρακάμπτω και τρέχω παρακάτω. Το ημερολόγιο μειονεκτεί μονάχα μπροστά στην ποίηση μου. Και τα δυο εμπνέονται από τη ζωή μου. Η ποίηση αποδίδει πράγματα που ενδιαφέρουν όχι μόνο εμένα αλλά και όλο τον κόσμο. Ενώ το ημερολόγιο δεν πρόκειται ποτέ να μάθει κάνεις τι λέει. υπάρχουν και ανώτερα πράγματα, η ποίηση είναι σπουδαιότερη γιατί δεν εκφράζει μόνο τη ζωή μου αλλά τις δυνατότητες του ταλέντου μου. Είναι σπουδαίο πράγμα να γράφεις ποίημα όχι επειδή το θέλεις αλλά επειδή έχεις το ταλέντο, τη δυνατότητα να γράφεις ένα επίπεδο πάνω από το κανονικό. Τα ποιήματα που έχω γράψει, που παραδόξως είναι καλύτερα από ότι θα περίμενε κάνεις, με ικανοποιούν πάρα πολύ και το ημερολόγιο έρχεται λίγο παρακατιανό. Έχω και ποιήματα άνοστα που τα πέταξα ή τα κρατώ κρυμμένα. Τα αποδεδειγμένα καλά όμως ευχαρίστως τα παρουσιάζω και ανταποκρίνονται και κάποιοι τα θέλουν.
-Πριν λίγες μέρες πήγα σε μια διάλεξη που ένας έβγαλε ένα βιβλίο για το χωριό του. Και φώναξε δυο τρεις να μιλήσουν. Ήρθαν οι τύποι μίλησαν ωραία και σεμνά και έληξε η βραδιά σε ένα κλίμα ευχαρίστησης, ήρθαν και οι κάτοικοι από το χωριό όλα καλά. Κατά τα μέσα εμφανίστηκαν δημοτικοί σύμβουλοι που άρχισαν μεταξύ τους να μαλώνουν φωναχτά όταν κάποιος έβγαζε λόγο. Εγώ συγχύστηκα αλλά για λόγος ευγένειας είπα να τους τα ψάλλω στην αρχή ντράπηκα και δεν είπα τίποτε. Φεύγοντας όμως βρήκα μερικούς και τους τα είπα. Ο Παπαθεμελής, ο Γκιουλέκας, τους λέω θα περίμενα περισσότερη σοβαρότητα γιατί προσβάλλατε τους ομιλητές. Εδώ ήρθατε να ακούσετε όχι να μιλάτε. Στεναχωρέθηκαν πολύ. Αυτό το θάρρος ή το θράσος δεν θα το είχα αλλά τους αγαπώ. Πέρα από τα πολιτικά τους υπάρχουν οι άνθρωποι. Η κύρια αιτία μιας αυστηρότητας μπορεί να είναι η πραγματική αγάπη. Φαίνεται αντίθετο με τη λογική του ανθρώπου αλλά είναι πραγματικότητα. Η αγάπη μπορεί να σε κάνει αυστηρό ή όχι. Αιτία είναι η αληθινή αγάπη. Με ευχαρίστησε που αντέχω να επικρίνω ακόμα κάποιους ανθρώπους. Πιστεύω ότι έχω βοηθήσει και νέους ποιητές που τα ποιήματα τους δεν ήταν καλά. Τους είπα είναι άνοστα, μέτρια, κακά, πως θα τα έλεγα αν δεν είχα μια αγάπη για αυτά τα νέα παιδιά που καταφεύγουν σε μένα που θέλουν από μένα μια καλή κουβέντα ή δυο παρήγορα λόγια. Δεν είναι μόνο η τόλμη προς τους μεγάλους αλλά και η συγκατάβαση προς τους μικρούς που με οδηγεί με μια διάθεση αγάπης να μιλώ αυστηρά. Όσοι με καταλαβαίνουν το παραδέχονται, όσοι δεν καταλαβαίνουν εξοργίζονται.
-Αυτά μερικές φορές μας παρηγορούν ότι δεν ξοφλήσαμε εκατό τα εκατό. Εδώ πλούτισαν οι βουλευτές που τρώνε με πολλές μασέλες και έχουν διορίσει και όλο το συγγενολόι τους στη βουλή, αυτά είναι ντροπή. Εγώ είχα φιλία με τον Τσοχατζόπουλο που με λάτρευε ως ποιητή αλλά άκουσα πράγματα φρικτά και δεν είναι ψέματα. Τι να το κάνω που με λατρεύει, όταν δεν έκανε τίποτε από όσα έχω πει; Και δεν είναι ένας και δυο, είναι πολλοί οι Τσοχατζόπουλοι.
-Απεχθάνομαι τα ταξίδια κι έζησα όλη μου τη ζωή εδώ… Σωστά και πραγματικά είμαι μια χαρά έτσι και ας μην τους φαίνομαι. Όσο για την πορεία της πόλης μας έχω την εντύπωση πως η πόλη έκανε κάποια βήματα προς τα εμπρός αλλά αυτά μέχρι το πολύ πριν πέντε χρόνια, διότι την τελευταία πενταετία είμαστε σε φριχτή κατάσταση και ίσως είναι γενικότερο το φαινόμενο για όλη την Ευρώπη ή τον κόσμο. Για το κομμάτι που αφορά την Ελλάδα, ο Ελληνισμός ως Ελληνισμός, για τον οποίο έχω καλή γνώμη, δεν ξέρω ως πότε θα την έχω, ο Ελληνισμός λοιπόν πάει από το κακό στο χειρότερο. Επομένως δεν ξέρω πως συνδυάζεται με την κρίση , τι θέμα είναι πως πάει κατά διαόλου, φερειπήν οι πολλές κλεψιές. Να σου πω ένα παράδειγμα, αυτό το βραβείο που μου δώσανε συνοδεύεται και από ένα οικονομικό έπαθλο, στο οποίο είπα όχι και γλίτωσα. Χτες μαθαίνω ότι, καινούργιο φρούτο αυτό, ότι δεν δίδεται το οικονομικό έπαθλο, καθόλου, τίποτε. Και αυτό γίνεται με συμπαιγνία της κυβέρνησης και της επιτροπής απονομής. Όταν έχουμε φτάσει σε τέτοιο επίπεδο εξευτελισμού, άλλα να υπόσχονται και άλλα να κάνουν, αυτό είναι ένα μικρό παράδειγμα της γενικότερης ηθικής πτώσης του Ελληνισμού, ο οποίος έχει μια κατάπτωση σε πάρα πολλά πράγματα. To Ελληνικό κράτος ξεκίνησε από μια αρχή για του Χριστού την Πίστη αγία και της Πατρίδος την ελευθερία. Αυτά τα δυο στοιχεία ενέπνευσαν γενιές Ελλήνων και τους έστειλαν στο θάνατο αλλά δεν υποχώρησαν. Τώρα όχι απλώς υποχωρούν αλλά κλέβουν και ρημάζουν και αυτά δεν είναι σοβαρά πράγματα, επομένως υπάρχει μια γενικότερη ηθική κατάπτωση, αλλά είναι και παντού. Η κλεψιά είναι ηθική παρασπονδία. Κλέβουν οι πάντες και είναι ντροπή. Ακόμα και η κυβέρνηση. Βλέπουμε φριχτά καμώματα που φοβούμαι ότι θα χειροτερέψουν. Μήπως ήρθε η ώρα να παραδεχτούμε ότι ο λαός πάει προς τα πίσω; Και αν συνεχιστεί θα μας οδηγήσει στην καταστροφή και την έκλειψη. Από τα λίγα που καταλαβαίνω δεν πάμε καλά πουθενά.
-Ψηφίζω και ψήφιζα στις εκλογές πάντοτε από το 1946. Ανελλιπώς. Αλλά τι ψηφίζω; Λευκό. Συνειδητά. Μερικές φορές απηύδησα και είπα να γράψω και μια κουβέντα. Και έγραψα ένα στίχο του Καβάφη από ένα ποίημα που λέει ‘’Όλοι των βλάπτουν εξίσου την Ελλάδα’’ μια δεύτερη φορά έγραψα ένα στίχο του βασιλιά και προφήτη Δαβίδ με παρόμοιο νόημα. Μήπως και τα πίστεψε κανείς ή τα διάβασε; Θα το πέταξαν στα σκουπίδια. Αλλά εγώ έγραψα αυτά που ήθελα. Το πήραν άκυρο και είμαι και ευχαριστημένος. Βρήκα αυτή τη λύση και την πίτα ολόκληρη και ο σκύλος χορτάτος. Και ποιον να ψηφίσω; Το κακό είναι ότι τους ξέρω. Και ο Κωστάκης Καραμανλής ήταν φίλος μου και ο Γιωργάκης Παπανδρέου ήταν φίλος μου. Και οι δήμαρχοι. Δεν αξίζουν τον κόπο. Θα το έκανα με κρύα καρδιά να ψηφίσω ανθρώπους που δεν εκτιμώ. Γι αυτό λέω άι στιχτίρ, λευκό και βράσε…
-Η Θεσσαλονίκη γέννησε μυαλά είναι αλήθεια. Πολύ σπουδαίο γεγονός είναι η ανταλλαγή των προσφύγων. Είχε ένα καλό. Ανακατώθηκαν οι καταγωγές των Ελλήνων. Αυτό το ανακάτωμα ωφέλησε. Ο Γουάιζ λέει ότι το ανακάτωμα των αιμάτων εγγυάται τη ζωντάνια και τη ζωτικότητα ενός λαού. Όσο πιο πολύ είναι ανακατωμένοι τόσο πιο σπουδαίος είναι ο λαός. Το δέχομαι. Ανακατώθηκαν εδώ τα αίματα, ήρθαν από απίθανα μέρη από τη Μικρά Ασία, ήρθαν από χωριά και πόλεις και οι ντόπιοι έκαναν το ίδιο. Ένας από τη Μακεδονία παντρεύεται με μια από την Καλαμάτα. Ποιος ξέρει τι θα προκύψει; Μπορεί να είναι καλύτερο ή και χειρότερο. Αλλά είναι σπουδαίο. Αλλά και τα χριστιανικά ιδανικά, είναι βαθιά μέσα στον Ελληνισμό και δεν ξόφλησαν βοηθούν στο να ανακατωθεί το αίμα. Αυτά όλα βοηθούν να καταλάβουμε γιατί ο Ελληνισμός άντεξε. Το Όχι στο Μεταξά, ας πούμε που το βρήκαν τόσο κουράγιο οι φτωχοί χωριάτες να το κάνουν και να πολεμήσουν; Άλλοι λαοί δεν τα έχουν αυτά τα πράγματα. Εξακολουθώ να πιστεύω στο μεγαλείο του Ελληνισμού, αν και τώρα έχει τα μαύρα του χάλια, υπήρξαν εποχές σπουδαίες. Αυτά τα πράγματα δεν τα έχω τακτοποιήσει ακόμα μέσα μου. Κάποιες αντιστάσεις υπάρχουν ακόμα. Εγώ έζησα στα πενηντάχρονα από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και συνέβαλα σε πολλές εκδηλώσεις. Ξέρεις τι πνεύμα υπήρχε το 1962; Δεν μπορείς να φανταστείς πόσο πιο ζωντανοί ήταν οι άνθρωποι. Πιο ζωντανοί δεν μπορούσαν να γίνουν. Γιατί τώρα το σημερινό χάλι; Τα εκατοντάχρονα από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης δεν αντιμετώπισαν από το λαό κάποια κατανόηση. Υπάρχει κάποια ηττοπάθεια καθολική. Δεν υπήρχε στα πενήντα χρόνια. Χάσαμε τον ίδιο τον εαυτό μας. Να πούμε δόξα το θεό που νικήσαμε τους Τούρκους στο 1912; Μα αυτό έγινε το 12. Σήμερα είμαστε το αντίθετο. Η ηττοπάθεια χειροτερεύει. Με όλα τα συν και τα πλην, το ευχάριστο είναι ότι ζούμε και μερικές φορές με τη βοήθεια του θεού δεν τα βάφουμε μαύρα. Ακόμα αντέχουμε. Ως πότε;
Πόζαρε με ευχαρίστηση στη φωτογραφική μηχανή. Οι γάτες έκόβαν βόλτες πάνω στο γραφείο. Ευτυχώς δεν με ρώτησες ανούσια πράγματα μου λέει. Ο χρόνος έχει τελειώσει. Με συνοδεύει στον ήσυχο δρόμο. Πέρασαν πέντε χρόνια από τότε. Η υγεία του επιβαρύνθηκε στο μεταξύ. Χθες έκλεισε τα 85.
