Το φαινόμενο της σωματικής κακοποίησης στην παιδική ηλικία άρχισε να γίνεται γνωστό μόλις την δεκαετία του ’60 όταν οι γιατροί “ανακάλυψαν” ότι ορισμένα παιδιά τραυματίζονταν σωματικά από τους γονείς τους και έκαναν λόγο για το “σύνδρομο του κακοποιημένου παιδιού”, ενώ μια δεκαετία αργότερα άρχισε να γίνεται γνωστή και η πραγματική συχνότητα της σεξουαλικής κακοποίησης που μέχρι εκείνη την περίοδο θεωρούνταν ένα εξαιρετικά σπάνιο φαινόμενο (Trickett, Negriff, Ji, & Peckins, 2011).
Της Χριστίνας-Ελένης Μπάμπαλου
Σήμερα, εκτιμάται ότι στις ΗΠΑ κάθε χρόνο 323.000 παιδιά υφίστανται σωματική κακοποίηση και 135.300 υφίστανται σεξουαλική κακοποίηση (Larsen, Sandberg, Harper, & Bean, 2011). Διεθνώς, στον γενικό -μη κλινικό- πληθυσμό τα ποσοστά παιδικής σωματικής κακοποίησης κυμαίνονται για τους άνδρες 10-31% και για τις γυναίκες 6-40%, ενώ τα ποσοστά σεξουαλικής κακοποίησης στην παιδική ηλικία κυμαίνονται αντιστοίχως για τα δύο φύλα 3-29% (άνδρες) και 7-36% (γυναίκες).
Από την άλλη, στον κλινικό πληθυσμό ενηλίκων με διαγνωσμένες ψυχιατρικές διαταραχές τα ποσοστά σωματικής και σεξουαλικής κακοποίησης κατά την διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας κυμαίνονται από 20% έως 50% ή ακόμη και 70% (Springer, Sheridan, Kuo, & Carnes, 2003). Τα ποσοστά φαίνεται να είναι μεγαλύτερα στην περίοδο της σχολικής ζωής και στην περίοδο της εφηβείας σε σχέση με την βρεφική και προσχολική ηλικία (Trickett, Negriff, Ji, & Peckins, 2011). Το ηλικιακό φάσμα της σεξουαλικής κακοποίησης στην παιδική ηλικία, όπως ορίζεται από τις νομοθετικές ρυθμίσεις των περισσότερων χωρών, καλύπτει και την εφηβική ηλικία φτάνοντας μέχρι την ηλικία των 18 ετών.
Οι βασικές μορφές κακοποίησης στην παιδική ηλικία είναι οι ακόλουθες:
- Σωματική κακοποίηση: κάθε εσκεμμένη σωματική βλάβη που προκαλεί στο παιδί ο γονιός ή ο φροντιστής του με μη τυχαίες ενέργειες, όπως χτυπήματα, κλωτσιές, κάψιμο.
- Σεξουαλική κακοποίηση: ο τύπος εκείνος της κακομεταχείρισης του παιδιού που αναφέρεται στην εμπλοκή του σε σεξουαλικές ενέργειες, όπως βιασμός, έκθεση σε πορνεία ή πορνογραφικό υλικό, αιμομιξία, ή άλλες ενέργειες εκμετάλλευσης σεξουαλικού περιεχομένου, που σκοπό έχουν είτε την σεξουαλική ικανοποίηση του ενήλικα είτε το οικονομικό όφελός του.
- Ψυχολογική ή Συναισθηματική κακοποίηση: ενέργειες ή παραλήψεις, πέρα από τη σωματική και σεξουαλική κακοποίηση, που προκάλεσαν ή θα μπορούσαν να έχουν προκαλέσει διαταραχή γνωστική, συναισθηματική, διαταραχή συμπεριφοράς ή οποιαδήποτε άλλη ψυχική διαταραχή. Η ψυχολογική ή συναισθηματική κακοποίηση συχνά παίρνει την μορφή της λεκτικής βίας ή των υπερβολικών απαιτήσεων για τις επιδόσεις του παιδιού.
- Παραμέληση: αποτυχία του γονέα ή του φροντιστή να παρέχει στο παιδί την απαιτούμενη αναπτυξιακά κατάλληλη φροντίδα μολονότι ο ίδιος είναι στην οικονομική θέση να το κάνει ή μολονότι του προσφέρονται οικονομικά ή άλλα μέσα για να είναι σε θέση να το κάνει. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει αποστέρηση επαρκούς τροφής, ρουχισμού, στέγης, ιατρικής φροντίδας, επίβλεψης ή ακόμη και σχολικής εκπαίδευσης (Trickett, Negriff, Ji, & Peckins, 2011).
Όλοι οι προαναφερόμενοι ορισμοί, εκτός από αυτόν της σεξουαλικής κακοποίησης, περιλαμβάνουν ουσιαστικά αρνητικές και ακραίες μορφές ορισμένων διαστάσεων της γονεϊκής ανατροφής, όπως η σκληρή σωματική τιμωρία, ο υποσιτισμός, η απόρριψη, οι οποίες έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να είναι καταστροφικές στην υγιή ανάπτυξη του παιδιού (Trickett, Negriff, Ji, & Peckins, 2011).
Σύμφωνα με μια πληθώρα ερευνητικών δεδομένων (Bert, Guner, & Lanzi, 2009. Butt, Chou, & Browne, 2011. Fuller-Thomson, Baker, & Brennenstuhl, 2012. Hovens, Wiersma, Giltay, Van Oppen, Spinhoven, Penninx, & Zitman, 2010. Lang, Gartstein, Rodgers, & Lebeck. 2010. Larsen, Sandberg, Harper, & Bean, 2011. Schmidt, Humfress, & Treasure, 1997. Springer, Sheridan, Kuo, & Carnes, 2003. Trickett, Negriff, Ji, & Peckins, 2011. Widom, & White, 1997), η κακοποίηση στην παιδική ηλικία, είτε σωματική είτε σεξουαλική, μπορεί να έχει σημαντικές άμεσες βραχυπρόθεσμες αλλά και σοβαρές μακροπρόθεσμες συνέπειες στην ενήλικη πλέον ζωή, ειδικότερα μάλιστα όταν δράστης είναι κάποιο μέλος της οικογένειας (γονέας, αδελφός), κάτι που είναι και το συνηθέστερο φαινόμενο (Springer, Sheridan, Kuo, & Carnes, 2003. Trickett, Negriff, Ji, & Peckins, 2011).
Πιο αναλυτικά, αναφορικά με τις άμεσες χρονικά συνέπειες, παιδιά που υφίστανται κακοποίηση εμφανίζουν χαμηλότερες ακαδημαϊκές επιδόσεις στην ανάγνωση και τα μαθηματικά, λιγότερη σχολική παρακολούθηση και γενικότερα χαμηλότερη σχολική επίτευξη (Springer, Sheridan, Kuo, & Carnes, 2003). Υψηλά επίπεδα χρήσης ουσιών είναι συνήθη στη μέση και ύστερη εφηβεία ειδικότερα αν έχει προηγηθεί ιστορικό συνδυασμένης σωματικής και σεξουαλικής κακοποίησης από ότι άλλες μορφές κακομεταχείρισης. Η χρήση ουσιών (ναρκωτικά, αλκοόλ) αποτελεί ουσιαστικά μια αποτελεσματική αλλά μη προσαρμοστική στρατηγική διαχείρισης των συναισθημάτων άγχους που προκύπτουν από τις αρνητικές εμπειρίες της θυματοποίησης (Butt, Chou, & Browne, 2011).
Επίσης, οι έρευνες δείχνουν ότι παιδιά και νεαροί έφηβοι που έχουν υποστεί σωματική κακοποίηση είναι λιγότερο κοινωνικοί και συνεργάσιμοι, εμφανίζουν απόσυρση, συναισθηματική αποστασιοποίηση ή συγκρούσεις στις διαπροσωπικές τους σχέσεις και εμφανίζουν συναισθηματική απορρύθμιση, η οποία σχετίζεται με περισσότερα προβλήματα εξωτερίκευσης, όπως λεκτική και σωματική επιθετικότητα.
Πρόκειται για συμπεριφορές που συμβάλλουν στην μετέπειτα απόρριψή τους από τους συνομηλίκους και στο να θεωρούνται λιγότερο δημοφιλείς σε σχέση με παιδιά που δεν έχουν ιστορικό κακοποίησης. Επίσης, παιδιά που έχουν υποστεί σωματική ή σεξουαλική κακομεταχείριση είναι πιο πιθανό στην εφηβική ηλικία, λόγω του στιγματισμού τους, να επιλέξουν να εμπλακούν σε παρέες “αποκλινόντων” συνομηλίκων με βίαιη και αντικοινωνική συμπεριφορά, κάτι που εν συνεχεία αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης δικής τους εγκληματικής/παραβατικής συμπεριφοράς.
Αξιοσημείωτες είναι και οι διαφορές φύλου που παρατηρούνται στους τρόπους αντιμετώπισης των αρνητικών συναισθημάτων που προκύπτουν από την εμπειρία της παιδικής κακοποίησης με τα αγόρια να επιλέγουν προβληματικές συμπεριφορές εξωτερίκευσης, επιθετικότητα, αντικοινωνική διαταραχή, εγκληματική συμπεριφορά και με τα κορίτσια να διαχειρίζονται τον πόνο τους εσωτερικεύοντάς τον, κατευθύνοντάς τον προς μια εσωτερική κατεύθυνση και εκδηλώνοντας έτσι περισσότερο αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές (χρήση ουσιών, αλκοόλ) και κατάθλιψη (Larsen, Sandberg, Harper, & Bean, 2011. Trickett, Negriff, Ji, & Peckins, 2011. Widom, & White, 1997).
Και επειδή οι προεφηβικές σχέσεις με τους συνομηλίκους αποτελούν το αναπτυξιακό σκαλοπάτι για τις σχέσεις με το αντίθετο φύλο στην εφηβεία, δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι παιδιά που έχουν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση και έχουν εσωτερικεύσει λανθασμένες αντιλήψεις σχετικά με την σεξουαλική συμπεριφορά, εμφανίζουν στην εφηβεία μη υγιείς συναισθηματικές σχέσεις με το αντίθετο φύλο καθώς αναφέρουν μικρότερη ηλικία για την πρώτη συναινετική σεξουαλική επαφή, μεγαλύτερο αριθμό σεξουαλικών συντρόφων και λιγότερη χρήση μεθόδων προφύλαξης.
Ειδικότερα τα κορίτσια εμφανίζουν αυξημένο κίνδυνο για εγκυμοσύνη στην εφηβεία και έχουν διπλάσιες πιθανότητες να επαναθυματοποιηθούν, είτε σεξουαλικά είτε σωματικά, σε συναισθηματική τους σχέση στην νεαρή ενήλικη ζωή. Επιπρόσθετα, για την τρέχουσα ή για παρελθοντικές συναισθηματικές σχέσεις αναφέρουν λιγότερα συναισθήματα στοργής και συναισθηματικής εγγύτητας, μεγαλύτερο φόβο δέσμευσης και λιγότερες πιθανότητες να είναι πιστοί στο σύντροφό τους, ενώ στην ενήλικη ζωή αναφέρουν υψηλότερα ποσοστά διαζυγίου. Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι αγόρια με ιστορικό κακοποίησης έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν συμπεριφορές σωματικής, σεξουαλικής, λεκτικής κακοποίησης και απειλές απέναντι στο σύντροφό τους, δηλαδή να γίνουν οι ίδιοι θύτες, ενώ τα κορίτσια έχουν περισσότερες πιθανότητες να γίνουν θύματα βίας στα πλαίσια μιας στενής σχέσης. Στις περιπτώσεις που και τα κορίτσια γίνονται θύτες, σημαντικό διαμεσολαβητικό ρόλο παίζουν τα συνυπάρχοντα συμπτώματα μετατραυματικού άγχους που διεγείρουν έντονα αισθήματα θυμού στις στενές σχέσεις με το αντίθετο φύλο (Springer, Sheridan, Kuo, & Carnes, 2003. Trickett, Negriff, Ji, & Peckins, 2011). Σημαντικές, όμως, είναι και οι συνέπειες που επιφέρει η κακοποίηση, είτε σωματική είτε σεξουαλική, στην ψυχοβιολογία των κοριτσιών καθώς έχει συσχετιστεί με νεαρότερη ηλικία έναρξης της ήβης και της έμμηνου ρήσης (Trickett, Negriff, Ji, & Peckins, 2011).
Συγγραφή άρθρου:
Μπάμπαλου Χριστίνα-Ελένη
MSc Σχολική & Αναπτυξιακή/Εξελικτική Ψυχολογία, Α.Π.Θ. – (Υπότροφος του Ωνάσειου Ιδρύματος)
– Εκπ. Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια
– Επιστημονικός & Ερευνητικός Συνεργάτης στην Ά Παν/κή Ψυχιατρική και ΄Β Παν/κή Νεογνολογική Κλινική του Γ.Π.Ν.Θ. Παπαγεωργίου
– Συντονίστρια Σχολών Γονέων
– Συντονίστρια Σχολικών Ψυχοκοινωνικών Προγραμμάτων Πρόληψης & Παρέμβασης
– Εισηγήτρια Ψυχοεκπαιδευτικών και Βιωματικών Σεμιναρίων
Επικοινωνία: +30 6973480170 & [email protected]
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Bert, S.C., Guner, B.M., & Lanzi, R.G. (2009). The Influence of Maternal History of Abuse on Parenting Knowledge and Behavior. Family Relations, 58, 176-187.
- Butt, S., Chou, S., & Browne, K. (2011). A Rapid Systematic Review on the Association between Childhood Physical and Sexual Abuse and illicit Drug Use among Males. Child Abuse Review, 20, 6-38.
- Fuller-Thomson, E., Baker, T.M., & Brennenstuhl, S. (2012). Evidence Supporting an Independent Association between Childhood Physical Abuse and Lifetime Suicidal Ideation. Suicide and Life-Threatening Behavior, 42, 279-291.
- Hovens, J.G.F.M., Wiersma, J.E., Giltay, E.J., Van Oppen, P., Spinhoven, P., Penninx, B.W.J.H., & Zitman, F.G. (2010). Childhood life events and childhood trauma in adult patients with depressive, anxiety and comorbid disorders vs. controls. Acta Psychiatrica Scandinavica, 122, 66-74.
- Lang, A.J., Gartstein, M.A., Rodgers, C.S., & Lebeck. (2010). The Impact of Maternal Childhood Abuse on Parenting and Infant Temperament. Journal of Child and Adolescent Psychiatric Nursing, 23, 100-110.
- Larsen, C.D., Sandberg, J.G., Harper, J.M., & Bean, R. (2011). The Effects of Childhood Abuse on Relationship Quality: Gender Differences and Clinical Implications. Family Relations, 60, 435-445.
- Schmidt, U., Humfress, H., & Treasure, J. (1997). The Role of General Family Environment and Sexual and Physical Abuse in the Origins of Eating Disorders. European Eating Disorders Review, 5, 184-207.
- Springer, K.W., Sheridan, J., Kuo, D., & Carnes, M. (2003). The Long-term Health Outcomes of Childhood Abuse: An Overview and a Call to Action. Journal of General Internal Medicine, 18, 864-870.
- Trickett, P.K., Negriff, S., Ji, J., & Peckins, M. (2011). Child Maltreatment and Adolescent Development. Journal of Research on Adolescence, 21, 3-20.
- Widom, C.S., & White, H.R. (1997). Problem behaviours in abused and neglected children grown up: prevalence and co-occurrence of substance abuse, crime and violence. Criminal Behavior and Mental Health, 7, 287-310.
