Οδοιπορικό: Τα εγκαταλειμμένα μνημεία της πρώην Γιουγκοσλαβίας (φωτογραφίες)

Βρίσκονται διάσπαρτα παντού, είναι παράξενα σαν να μην τα δημιούργησαν ανθρώπινα χέρια και θυμίζουν έντονα ένα αγώνα μιας άλλης εποχής, ενός έθνους που πλέον δεν υπάρχει.. Τα εγκαταλειμμένα μνημεία της πρώην Γιουγκοσλαβίας αποτελούν έναν προάγγελο των αρχιτεκτονικών μορφών που σήμερα εντυπωσιάζουν.

Κατασκευάστηκαν την περίοδο 1960-1980 και ονομάζονται Spomenik. Η λέξη αυτή σημαίνει «μνημείο», αλλά πια χρησιμοποιείται και σαν ειδική ονομασία-όρος που περιγράφει τα συγκεκριμένα μεγάλων διαστάσεων οικοδομήματα που βρίσκονται διάσπαρτα σε όλες τις σημερινές δημοκρατίες που κάποτε συνιστούσαν την Γιουγκοσλαβία.

Τα Spomenik δημιουργήθηκαν επειδή τα παράγγελνε προσωπικά ο ίδιος ο πρόεδρος Τίτο για να υψωθούν σε σημεία σπουδαίων μαχών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ή σε σημεία όπου υπήρχαν στρατόπεδα συγκέντρωσης αιχμαλώτων παρτιζάνων. Το ενδιαφέρον ήταν ότι τα συναντούσε κάποιος ξαφνικά στη μέση του πουθενά, σε εντελώς αναπάντεχα (έως και απρόσφορα) σημεία και χωρίς ιδιαίτερη διευθέτηση του χώρου γύρω τους.

Έτσι στα μάτια ενός έκπληκτου περαστικού έμοιαζαν σαν να είχαν πέσει από τον ουρανό, ή να φύτρωσαν μόνα τους από το έδαφος. Ο στόχος του Τίτο ήταν με τα παράδοξα αυτά οικοδομήματα να υπογραμμίσει το κύρος και την πρωτοπορία της Ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας. Ακόμη περισσότερο ήθελε να λάμψει το προσωπικό του κύρος ως ο πολιτικός που διάνοιξε, χάρη στις διπλωματικές του ικανότητες, έναν άλλο δρόμο: την οδό των «ανεξάρτητων χωρών» και επιπλέον αυτό να το πετύχει εν μέσω μιας πολύ δύσκολης περιόδου διεθνούς πόλωσης όπως ήταν εκείνη του ψυχρού πολέμου.

Η χρυσή εποχή των Spomenik ήταν η δεκαετία του 1970. Βλέποντας την απήχηση που είχε αυτή η παράδοξη αρχιτεκτονική στον κόσμο, ο Τίτο ξεκίνησε να οργανώνει ετήσιες γιορτές-πανηγύρια γύρω από κάθε ένα από αυτά. Η μικρή αυτή «παράδοση» που δημιούργησε συνεχίστηκε και μετά το θάνατό του το 1980. Υπολογίζεται ότι από τότε μέχρι την κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας στις αρχές της δεκαετίας του 1990, τα Spomenik ήταν σημεία συγκέντρωσης χιλιάδων επισκεπτών απ’ όλα τα ομοσπονδιακά κράτη της Γιουγκοσλαβίας και επίσης «βαπτιστήρια» στα οποία συγκροτούσαν σοσιαλιστική συνείδηση οι νεαροί πρωτόβγαλτοι «πιονιέροι της επανάστασης».

Εξυπακούεται ότι τα Spomenik εγκαταλείφθηκαν διαπαντός αμέσως μετά την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και φυσικά έκτοτε δεν συντηρήθηκαν ποτέ.

Το 2006 ένας Βέλγος φωτογράφος ο Jan Kempenaers άρχισε να περιηγείται στην τέως Γιουγκοσλαβία, ακολουθώντας έναν τουριστικό χάρτη του 1975, ο οποίος είχε εκδοθεί για να εξυπηρετούνται ειδικά όσοι ενδιαφέρονταν να κάνουν τουριστική τουρνέ στα Spomenik.

Ο Kempenaers πέρασε περίπου τρία χρόνια μέχρι να ολοκληρώσει το πόρτζεκτ του, το οποίο δεν ήταν η απλή αποτύπωση αυτών των μνημείων, αλλά η ένταξη τους σε μια ευρύτερη δική του μελέτη, η οποία είχε δύο στόχους: α) να καταγράψει το νέο νόημα που αποκτά στις μέρες μας η έννοια «γραφικότητα» και β) να καταγράψει πώς δείχνουν ορισμένες κατασκευές όταν χάνουν πια την συμβολική διάσταση, για την οποία δημιουργήθηκαν προκειμένου να την στηρίζουν για πάντα.

Ωστόσο, η δουλειά του Kempenaers προσφέρει όπως είναι αυτονόητο και μια εξαιρετική αποτύπωση των μνημείων, στην παρούσα κατάστασή τους, η οποία είναι ελαφρώς κατεστραμμένη. Έτσι, κοιτάζοντας κάποιος το σχετικό φωτογραφικό λεύκωμα που κυκλοφόρησε το 2010, παρατηρεί το πώς οι σχεδιαστές των Spomenik εκμεταλλεύτηκαν τότε στο έπακρο τις δυνατότητες που είχαν για να δημιουργήσουν φόρμες έντονης πλαστικότητας από μπετόν. Και από αυτό, μπορεί να νιώσει ότι ανακαλύπτει έναν «χαμένο κρίκο» της μετάβασης της αρχιτεκτονικής από το μέχρι τότε κυρίως ορθογωνιασμένο look των οικοδομημάτων, στις σημερινές ελεύθερες, ασύμμετρες παράδοξες και εξπρεσιονιστικές αρχιτεκτονικές μορφές που κάνουν τα σύγχρονα κτίρια να μοιάζουν πιο πολύ με γλυπτά.

Podgarić